10
avvalgilaridan qisqaroq, unda bir hijo kam. Ushbu shakl mahzuf deyiladi. Vaznning
to’liq nomi ramali musammani mahzufdir.
G’azalning barcha baytlari o’zaro mantiqiy ip (navro’z) bilan bog’langan. Ana shu
ichki bog’liqlik g’azal yaxlitligini ta’minlagan. Dastlabki bayt umumiy axborot berishga
qaratilgan. Qishning o’rniga bahorning kelishi ko’rsatilgan.
Bunda muallif
munosabatining ochiq ifodalanishi e’tiborni tortadi. Bahorga nisbatan “olam navro’zi”
ifodasi qo’llansa, qishga nisbatan “bahman” (ayoz, qahraton, izg’irin) “zamharir”
(qirovli, qahraton, qattiqsovuq) sifatlashlari tanlangan. Keying baytlar bahorning
xususiy jihatlarini tasvirlashni ko’zda tutadi. Dastlab
dunyoning yangidan chiroy
ochgani (“tirilur bu yer yuzi”) qalamga olinadi.
Osmon va yerdagi o’zgarishlarni aks ettirish navbatdagi bayt qamroviga kiradi.
Unda bulut va daraxtlarning o’ziga xos manzarasi ko’rsatiladi.
Lola, bulbul, turna, qo’zi
so’zlari bahorning turli belgilarni ifodalash vositasi bo’lgan. “Yer- osmon” zidligi
asosida bahorning o’ziga xos tasvirini berish keyingi baytda ham davom etadi. Bahor
osmonida
qushlarning
ko’payishi
qug’u
(oqqush),
g’oz,
qil(qilquyruq),
qarlug’och(qaldirg’och) vositasida ko’rsatilsa, yerdagi jonivorlar harakatining jonlanishi
os (oq suvsar), tiyin(olmaxon), kish (qunduzning bir turi), qunduz singari hayvonlar
timsollari vositasida tasvirlangan.
Qadimgi turkiy tilda “yig’och”, “og’och” so’zlari, asosan, “daraxt”
tushunchasini
ifodalagan. Navbatdagi baytda tilga olingan “tol yog’och minbarinda” (tol daraxtning
shoxlarida) ifodasi xuddi shu ma’noni yuzaga chiqaradi. Bu baytda bir qator qushlar
(to’ti, qumri, bulbul) ning xonishi – sayrashi orqali bahor faslining tarovati yana bir bor
ta’sirli yo’sinda tasvirlangan. Asar tarkibida o’ttiz ikkita g’azal xususiyatlariga mos
keluvchi g’azal xarakteridagi she’rlar mavjud. Ularning orasida to’liq mukammmal
g’azal deb hisoblashimiz mumkin bo’lgan g’azallar ko’pchilikni tashkil qiladi. Asarda
ayrim matla’siz, hamda maqta’siz baytlar ham uchraydi.
Ular qofiyalanish tizimi va
vazn jihatdan g’azal talablariga javob bo’ladi. Bunday xususiyat aksariyat arabcha
she’rlarda uchraydi. G’azallarda, asosan, payg’ambarlar madh etilgan bo’lib, Odam,
Ibrohim, Mustafo, Yaqub, Lut, Jirjis, Ilyos, Yunus, Sulaymon, Dovud, Idris, Nuh, Xud,
Solih, Is’hoq, Yusuf va boshqa bir qancha paygambarlar g’azallar g’oyasini tashkil
11
qiladi. Ga’zallarda payg’ambarlarning qiyinchiliklari, kuch-qudrati, xususiyatlari, ichki
his-tuyg’ulari kuylangan.
“Qisasi Rabg’uziy” da birinchi she’r –ilk marsiya o’rin olgan. Bu marsiyani Odam
Ato o’g’li Hobilning o’limiga bag’ishlab aytadi. «Qissai Qobil va Hobil»da
tasvirlanishicha, Qobil bilan Iqlimo, Hobil bilan Abudo tug’iladi. Iqlimo go’zal. Abudo
ko’rksiz edi. Qobilga Abudo beriladigan bo’ldi, u ko’nmadi. Odam ularga qurbonlik
qilishni, kimning qurbonligi qabul bo’lsa, Iqlimo berilishini aytdi. Hobilning qo’yi
qabul bo’ldi. Qobil tosh bilan urib Hobilni o’ldirdi. Qarg’alarga qarab,
Hobilni yerga
qo’ydi. Odam ko’mish shundan qoldi. (30- 31- betlar). Asarda keltirilishicha, “Odam
birla Havvo telim yig’ladilar. Odam ta’ziyat tutub bu she’rni aydi. Yer yuzinda avval
she’r ayg’an Odam erdi, ul she’r bu turur:
Tag’ayyarat ul biladu va man alayxa
Va vajhul arzi mug’ayyirun Masihu
Faajabahu iblis la’natullohi alayxa
Tag’ayyara kullu zi- lavnin va ta’min
Va qad bashashtil vajhil maluhu
Bi qatli Qobilin Hobilin axaxu
Fa yo asafa alal- vajxis –sabihi… ”
4
“Qisasi Rabg’uziy” turk badiiy nasrining ilk namunalaridan biri sifatida
adabiyotimizda o’ziga xos o’ringa ega. Asar tarkibida yuqorida ta’kidlaganimizdek,
nazmiy parchalarning ilk ko’rinishlari ham asarning taixiy-
badiiy-ilmiy qiymatini
oshiradi. Shunday janrlardan biri musammat janri asar qimmatini yanada oshiradi.
Musammat janrining ba’zi turlari ilk bor ushbu asarda uchraydi. Musammatlar ko’p
misrali va ko’p qofiyali band sistemasidan yuzaga keluvchi she’r shakllaridir. Yana ham
aniqrog’I, g’azal tipida qofiyalanuvchi, har bir bandi 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 misrali
bandlardan tashkil topgan she’riy shakllar turkumiga musammat deyiladi. Ularning har
biri bandlardagi misralar soniga qarab musallas (uchlik), murabba’ (to’rtlik),
muxammas (beshlik), musaddas (oltilik), musabba’ (yettilik), musamman (sakkizlik),
4
Nosiruddin Rabg
’
uziy., Qisasi Rabg
’
uziy.1-kitob,-Toshkent.: Yozuvchi.,1990.,31-bet.
12
mutassa’ yoki tasne’ (to’qqizlik), muashshar yoki mashru’ (o’nlik) nomlari bilan
ataladilar.
5
Asar tarkibida musammat xarakteridagi she’rlarni jamlaganda,
ularning quyidagi
shakllari aniqlanadi:
Dostları ilə paylaş: