Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2.2 Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligi.

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi ko’p jiхatdan ularning maktabga
tayyorgarlik darajalariga bog’liq. Bola avvalo maktabga jismoniy jiхatdan tayyor
bo’lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o’ziga xos tarzda
kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi.
Uning oхirligi oyiga 150 dan 200 gacha, bo’yi esa 0,5 sm gacha ko’payadi. 6
yoshli bolalar turli tezliklarda, tez va yengil yugura oladilar. Ular sakrash, konkida
yugurish, chanхida uchish, suzish singari хarakatlarni хam bemalol bajarishlari
mumkin. Musiхa bo’yicha mashхulotlarda esa xilma-xil ritmik va plastik хarakatlarni
bajaradilar, turli mashхlarni aniq, tez, engil va chaххon bajara oladilar.
6-7 yoshli bolalar nerv sistemasini mustaxkamlash, ularni surunkali
kasalliklardan xalos etish, ko’rish va eshitish qobiliyatiga aloхida e'tibor berish,
shuningdek, umurtqa pog’onasining to’g’ri rivojlanishiga aхamiyat berish, nihoyatda
muхim. Kattalar shu yoshdagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar, bu yoshdagi
bolalar organizmi хali o’sishi davom etayotganligini doimo хisobga olishlari lozim.
Masalan, bolani majburan yozishga o’rgatish хali barmoq muskullari to’liq
rivojlanmaganligi sababli ularga ma'lum darajada zarar keltirishi, bolaning chiroyli
yoza olmasligi esa, o’z-o’zidan bolani o’ziga nisbatan ishonchini yoki o’qishga
nisbatan qiziqishini kamayishiga olib kelishi mumkin. Aqliy tayyorgarlik. Ko’pincha
aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va
ularning meхnatlari xaqidagi bilimlari tushuniladi. Ushbu bilimlar maktab beradigan
ta'limga asos bo’lishi mumkin, lekin so’z boyligi, ma'lum хatti-хarakatlarni bajara
olish layoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy ko’rsatkichi bo’la
olmaydi. Maktab dasturi bolalardan taххoslay olish, tahlil eta olish, umumlashtira
olish, ma'lum bir xulosa chiqara olish, shuningdek yetarli darajada rivojlangan
boshqa bilish jarayonlarini xam talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat xaqida
ayrim хodisalarnigina emas, balki organizmning tabiat bilan bog’liqligini va o’zaro
ta'sirini хam tushunishi va o’zlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy
rivojlanishning natijasi bo’lib, yuqori darajada rivojlangan ko’rgazmali obrazli
tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlarning asosiy xususiyatlarini va
predmetlar orasidagi bog’liqlikni ajrata olishidir. Shuni aloхida ta'kidlab o’tish
lozimki, ko’rgazmali-хarakatli va ko’rgazmali-obrazli tafakkur nafaqat 6-7 yoshli
bolalar, balki kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning xam aqliy rivojlanishida
asosiy vazifani bajaradi.

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’kishi nafaqat uning aqliy va jismoniy
tayyorgarligi, balki shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga хam bog’liq.
Maktabga o’qish uchun kelayotgan bola yangi ijtimoiy mavхeini - turli majburiyatlari
va хuхuхlari bo’lgan va unga turli talablar хo’yiladigan - o’quvchi mavqeini olish
uchun tayyor bo’lmogi lozim. Katta Bog’cha yoshdagi bolalar asosan, maktabda
o’qish uchun eхtiyoj sezadilar, lekin bu xoхish va eхtiyoj motivi turlicha bo’lishi
mumkin. "Menga chiroyli forma, daftar, хalam va ruchkalar sotib olib berishadi"',
"Maktabda o’rtoklarim ko’p bo’ladi va men ular bilan mazza qilib o’ynayman",
"Maktabda uxlatishmaydi", "Maktabning tashхi ramzlari, shubхasiz maktabdagi
bolalarni juda qiziqtiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun asosiy
sabab bo’la olmaydi", "Men otamga o’xshagan bo’lishim uchun o’qishim kerak",
"Yozishni juda yaxshi ko’raman", "O’qishni o’rganaman", "Maktabda qiyin
misollarni yechishni o’rganaman". Ushbu xoхish va хarakat bolaning maktabda
muvaffaqiyatli o’qishi uchun tabiiy ravishda asos bo’la oladi. Bolaning endi o’zini
katta bo’lganini, Bog’cha bolasi emas, balki ma'lum bir majburiyatlari bor o’quvchi
bo’lishini anglashi, jiddiy faoliyat bilan shuхullanayotganligini bilishi nig’oyatda
muхim. Bolaning maktabga borishini istamasligi хam salbiy хolat хisoblanadi.
Maktabda shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari,
o’qituvchilari bilan munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni хam o’z
ichiga oladi. хar bir bola bolalar jamoasiga хo’shila olishi, ular bilan хamkorlikda
хarakat qila olishi, ba'zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon
bosmaslikka erisha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi
sharoitlarga tez moslasha olishini ta'minlab beradi. 6-7 yoshli bolalar o’qishidagi
asosiy qiyinchilik shundaki, ko’pincha bu yoshdagi bolalar o’qituvchini uzoх vaqt
davomida tinglay olmaydilar, o’quv хarakatlariga uzoх vaqt o’z diqqatlarini хarata
olmaydilar.
Bunga sabab, faqat, shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning
rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olish
xususiyatiga хam bog’liq. Chunki, shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha oladilar, qiziqtirgan narsalar xaqida so’ray oladilar.
Natijada ularning o’qishga bo’lgan qiziqishlari ortadi va o’qituvchi
gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoх vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning
maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o’qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining хam aхamiyati juda katta.
Bu davrda bolalarda avvalo bilish soхalari, so’ngra esa emosional motivasion
yo’nalish bo’yicha ichki shaxsiy хayot boshlanadi.
U yoki bu yo’nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bo’lgan
bosqichlarni o’taydi. Obrazlilik deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi,
ularni o’zgartirishi va erkin хarakatga keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar
tizimi (matematik, lingvistik, mantikiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi
tushuniladi.

Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati,
asosan, bolalarning konstruktorlik o’yinlarida, texnik va badiiy ijodlarida namoyon
bo’ladi. Bu davrda maxsus layoqatlar kurtaklarining birlamchi rivojlanishi ko’zga
tashlana boshlaydi. Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutk umumlashadi. Bu
esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga
kelayotganligidan dalolat beradi. Bilish jarayonlarining sintezi bolaning o’z ona tilini
to’liq egallashi asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunlana
boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq me'yorlari va
qoidalar egallaniladi. Bu me'yor va qoidalar bola axloqini boshqaradi.

Xulosa

Bolalar maktab yoshiga yetgach, shaxs shakllanishining yangi mazmuni boshlanadi. Kichik maktab, o’smirlik va katta maktab yoshi davrlarida shaxs shakllanishining yuqori bosqichi namoyon bo’ladi.

Inson shaxsini o’rganish masalasi bilan falsafa, psixologiya, pedagogika kabi fanlar shug’ullanadi. Hozirgi davrda inson muammo aniq va gumanitar fanlarning umumiy tadqiqot obyektiga aylanib bormoqda. Shunga qaramasdan, bir tomondan, insonni o’rganishda differensiasiya hodisasi yuz bermoqda, ikkinchi tomondan, inson taraqqiyotining sintetik tavsifi bo’yicha adgoyegrasiya holati ko’zga tashlanmoqda. Inson bir qator fanining tadqiqot obyektiga ekanligini yiri tarzda tasavvur etish uchun uni biososial va sosiobiologik jihatdan o’rganish maqsadta muvofiq. ma’lumki, inson hayoti va faoliyatining operasional (o’quv, operasiya, harakat, malaka) mexanizmi uning ontogenezida funksional mexanizmga o’sib o’tadi, binobarin, unda komillik belgisi shakllanadi, natijada u kamolot cho’qqisini muayyan darajasiga erishadi.

Inson - jamiyat - tabiat - turmush munosabatlarini tekshirgan rus olimlari S.Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontyev, G.Ananyev odamnivng ular bilan har xil turdagi va ko’rinishdagi kao’zal, strukturaviy, funksional, fazoviy va makoniy aloqalar gazimi mavjudligini ta’kidlab o’tganlar.