21
edir ki, onları tərcümə deyil, Füzuli qələminin orijinal məhsulu kimi
dəyərləndirmək daha doğru olar. Dissertasiya işində bu qrupa daxil olan
hər bir qitə ayrı-ayrılıqda orijinalla müqayisəli şəkildə təhlil olunur. Bir
neçə qitəyə diqqət yetirək.
Caminin
(Çox gülüş ürəyi öldürər) hədisinin
şərhinə həsr etdiyi
1
(Xoşbəxt o kəsdir ki, qəlbinin yaşaması üçün dodağının altında gülüşü
öldürsün. Az gül ki, çox gülmək yüz diri ürəyi öldürər) – qitəsinin
tərcüməsində isə Füzuli fikri sərbəstliklə özünün yüksək sənətkarlığını da
nümayiş etdirmişdir. Belə ki, Füzuli çox gülməyin qəbahət olduğunu həm
hədisin şərhində, həm də qitənin oxunuşunda böyük sənətkarlıqla verə
bilmişdir. Şair «touzi»
2
(misra və ya beytdə eyni səslə başlayan sözlərin
təkrarı ilə yaranan ahəngdarlıq) poetik fiqurundan ustalıqla istifadə edərək
çox gülüşə nifrəti və çox gülüşün yaratdığı ruhi-mənəvi vəziyyəti qitənin
səslənməsində də canlandırmışdır. Məlumdur ki, gülüş özünün ən nifrətə
layiq mərhələsində «hırıltı» adlanır və çox gülüş «hır-hır» və «qəh-qəh»
təqlidi sözləri ilə ifadə olunur. Füzuli də birinci beytdə «h» və «r» samit
səslərini ahəngdar olaraq uyğun şəkildə işlətməklə (xüsusilə, «hərzə-
hərzə» ifadəsi ilə) çox gülüşün yaratdığı «hır-hır», ikinci beytdə isə «q» və
«h» səsləri vasitəsi ilə «qəh-qəh» təqlidi sözlərini yaratmışdır. Beləliklə,
şair vermək istədiyi fikri həm qitənin məzmununda, həm də oxunuşunda
ifadə edə bilmişdir:
Hər kim istər həyati-qəlb müdam,
Dəmbədəm hərzə-hərzə çox gülməz
Qəlbə qət’i-həyatdır gülmək,
Qəlbi çox gülməyənlərin ölməz.
3
Füzulinin tərcümədə yüksək sənətkarlıq qüdrətini nümayiş etdirən
başqa bir örnəyə diqqət yetirək. Caminin
(Çox danışmaq
bəladır) hədisinin şərhinə həsr olunmuş
1
A.Mirzəyev. Cami, Nəvai və Füzuli yaradıcılığında 40 hədis. Bakı, 1997, s. 59
2
M.Quliyeva. Klassik Şərq bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1999, s. 157
3
A.Mirzəyev. Göstərilən əsəri, s. 59
22
1
(Hər kim ki, çox danışmağa mübtəla oldu, qəribə bir bəlaya tutulubdur.
İnsanlara yetişən hər bir bəla çox danışma ucbatından baş verər) – qitəsi
ilə Füzulinin ona uyğun qitəsi ifadə və sənətkarlıq baxımından tamamilə
fərqlənir. Belə ki, Füzulinin çox danışmağın zərərindən bəhs edilən bu
qitəsində «çox», «söz» və «bəla» kəlmələri bir neçə dəfə təkrarlanır ki, bu
da qitənin oxunuşu zamanı «çox söz bəladır» qənaətini yaradır (burada
«söz» ifadəsi «danışıq» anlamındadır). Bu isə özlüyündə «Çox danışmaq
bəladır» hədisini xatırladır. Qitədə bu sözlərin işlənmə tezliyi də təsadüfi
deyildir, çünki üç dəfə işlənən «bəla» kəlməsini beş dəfə işlənən «söz»
ifadəsi tamamlayır, yəni «söz bəladır». Lakin hər söz «bəla» ola bilməz,
buna uyğun olaraq şair «çox» ifadəsini altı dəfə («söz»dən bir dəfə çox)
işlədir. Nəticədə «çox söz bəladır» cümləsi alınır. Beləliklə, Füzulinin
ecazkar qələmi bir daha sübuta yetirir ki, əsl sənətkar eyni sözü çox, lakin
yerində işlədərsə, o, məqsədinə daha uğurla nail ola bilər. Şairin sənət-
karlığı ondadır ki, qitədə həmin sözlərin təkrar deyil, təkrir kimi bədii
mövqeyi mənanı daha da qüvvətləndirmiş, şeirin dilinə, üslubuna heç bir
ağırlıq gətirməyərək, onu daha axıcı, rəvan, oxunaqlı və yaddaqalan et-
mişdir. Nəticədə isə çox, həm də məzmunsuz sözün bəla olması fikri həm
qitənin alt məna qatında, həm də istifadə edilən sözlərin işlənmə tezliyin-
də öz əksini tapmışdır:
Edə gör ehtiraz çox sözdən
Kim, olur çox sözün bəlaləri çox.
Çox sözündən düşər bəlayə kişi.
Çox sözün çox bəlasına söz yox.
2
Beləliklə, aydın olur ki, Füzuli «Hədisi-ərbəin»in tərcüməsi zamanı
sərbəstliyə daha çox üstünlük vermişdir. Əgər tərcümə xüsusiyyətləri
baxımından tərcümədə birinci qrupa daxil olan səkkiz qitədə Füzulinin
özü deyil, daha çox Cami görünürdüsə, ikinci qrupdakı on altı tərcümə-
qitədə Cami ilə bərabər, Füzulinin özü də aşkar görünməyə başlayır;
üçüncü qrupa daxil olan on altı qitədə isə Cami deyil, Füzulinin özü
görünür. Məhz bu səbəbdəndir ki, əsər daha çox orijinal təsiri bağışlayır
və bu cəhəti nəzərə alan bəzi tədqiqatçıların Füzulinin bu əsərini sərbəst
1
A.Mirzəyev. Cami, Nəvai və Füzuli yaradıcılığında 40 hədis. Bakı, 1997, s. 69
2
Yenə orada, s. 69
23
tərcümə adlandırması fikri
1
müqayisə zamanı özünü doğrultsa da,
M.F.Köprülünün «...bu əsərin heç bir xüsusiyyəti yoxdur» deməsi özünün
heç cür təsdiqini qazana bilmir.
2
İkinci fəslin «Sələf-xələflik münasibətləri, dil-üslub xüsusiyyətləri»
adlanan beşinci bölməsində «Tərcümeyi-Hədisi-ərbəin» əsərinin sələf və
xələflik münasibətlərinə toxunularaq qeyd edilir ki, Füzulinin tərcüməsin-
də öz poeziya sələfləri ilə bir sıra səsləşmələr müşahidə edildiyi kimi, əsər
şairin poeziya xələflərinə də müəyyən dərəcədə təsir etmişdir. Bu cəhət
dissertasiya işində konkret nümunələrlə əsaslandırılır.
Füzulinin «Tərcümeyi-Hədisi-ərbəin» əsəri bədii tərtibatına, janrına və
vəzninə görə də Caminin əsəri ilə eyniyyət təşkil edir. Qarşılaşdırmalar
göstərir ki, tərcümədə orijinala sadiqlik vəzn xüsusiyyətləri baxımından
da özünü göstərir. Belə ki, tərcümənin vəzni də orijinalla eynidir, yəni
onların hər ikisi əruz vəzninin xəfif bəhrində yazılmışdır. Bu isə təbii hal
sayılmalıdır. Çünki klassik ədəbiyyatda orijinal əsərin qələmə alındığı
bəhrin nəzirələrdə və tərcümələrdə də qorunması ənənəsi sabitləşmişdi.
Başqa bir cəhətdən isə xəfif əruz bəhrləri içərisində ahəngcə ən oynaq və
yüngülü olduğu üçün bu bəhrdə yazılan əsərləri tez bir zamanda əzbər-
ləmək çox asandır. Elə buna görədir ki, istər Caminin əsərində, istərsə də
onun çoxsaylı tərcümələrində bu cəhət xüsusi gözlənilmişdir. Çünki bu
bəhr həmin əsərlərin xalq arasında daha asan əzbərlənərək yadda qalma-
sına və geniş ərazilərdə yayılmasına yardım etmiş olurdu.
Azərbaycan əruzunda xəfif bəhrinin iki növü vardır. (Onu da qeyd
edək ki, xəfif bəhrinin ikinci növü Füzulinin adı ilə bağlıdır və passiv
xəfif, yaxud «Füzuli xəfifi» adlanır.) Onlar içərisində ən çox işlək
olanı birinci növdür ki, (buna aktiv xəfif, yaxud «Həft peykər» vəzni
də deyilir) bu növün 12 variantı vardır. Onlardan altısının birinci
təfiləsi fə’ilAtün, altısının isə fA’ilAtündür; son təfilələri də hər
ikisində altı tipdir: fə’ilün, fə’ilü, fə’ilAn, fə’lün, fə’lü, fə’lAn.
3
Orta
təfilə isə bütün variantlarda eynidir. “Azərbaycan şeirində bu variant-
ların müstəqil olaraq hər hansı birisində tək bir əsər də tapmaq müm-
kün deyildir. İstənilən şairimizin xəfif bəhrində yazılmış hər hansı bir
əsərini alsaq, biz onun bu bəhrin müxtəlif variantlarında yazıldığını
1
S.Bayoğlu. Giriş//Füzuli. Erenler bahçesi (Hadikatus-süeda) (hazırlayan: Servet
Bayoğlu), I c., Ankara, 1986, s. 7-12; A.Karahan Eski türk edebiyatı incelemeleri,
İstanbul, 1980, s. 181
2
M.F.Köprülü. Füzuli maddesi // İslam ansıklopedisi, cild 4, İstanbul, ilsiz, s. 696
3
Ə.Cəfər. Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu. Bakı, 1977, s. 369
Dostları ilə paylaş: |