Nitq mədəniyyətinin əsasları

 
229 
Göründüyü  kimi,  ünsiyyət,  danışıq  mədəniyyəti  ziyalı  -  müəllim 
portretinin  əsas  cizgilərindən  biridir.  Nitqin  etik  normalarının  daşıyıcısı  və 
qoruyucusu kimi müəllim bu sahədə valideynlərlə müntəzəm söhbət aparmalıdır. 
Bəzən valideynlər, ata-ana, ailənin digər yaşlı üzvləri evdə bir-birinə qarşı normal 
olmayan  münasibət  zəminində  kobud,  təhqiramiz  sözlər  işlədirlər.  Belə  sözlər 
dərhal uşaqların  danışığına keçir, başqaları ilə kiçicik ixtilaf zamanı həmin sözləri 
işlədirlər.  Valideynin  uşağa  hər  hansı  bir  münaqişə  zəminində  bu  cür  sözlər 
işlətməsi  daha  dözülməzdir.  Uşağa  məhəbbət,  uşaq  şəxsiyyətinə  hörmət  hal-
hazırda  qabaqcıl  ölkələrin  tərbiyə  sistemində  çox  əhəmiyyətli  məsələ  hesab 
olunur.  Amerika  pedaqoqu  məşhur  Benciamin  Spok  özünün  “Analarla  söhbət” 
kitabında  uşaqlara,  onların  şəxsiyyətinə  hörmət  və  ehtiramdan  bəhs  edərək 
göstərir  ki,  uşaqlar  hər  hansı  bir  səbəbdən  intizamsızlıq  edirsə,  qayda-qanunu 
pozursa, biz, adətən, özümüzü həmin şagirdi vaxtında nəzarətdə saxlamamaqda və 
ya ona qarşı lazımi cəza tədbiri görməməkdə məzəmmət edirik. Əslində isə heç də 
belə olmamalıdır. Bunun səbəbini uşağa, onun  şəxsiyyətinə müəllimin, valideyn-
lərin  və  digərlərin  hörmətinin,  məhəbbətinin,  sevgisinin,  nəvazişinin  azlığında, 
etinasızlıq və biganəliyində axtarmaq lazımdır (58, 27). 
Natiqin  nitqi,  danışığı  onun  şəxsiyyətini,  mədəni  səviyyəsini,  dünya-
görüşünü  müəyyənləşdirən,  ətrafdakılarla  münasibətini  nizamlayan  başlıca  amil-
dir. Təcrübədə olduğumuz məktəblərdə divardan asılmış davranış qaydalarının bir 
neçəsində  müəllim  nitqinə    verilən  tələblərdən  bəhs  olunur.  Çalışın,  nitqinizdə 
qüsurlara  yol  verməyəsiniz.  Şagirdlərin  yaş  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alıb  onlarla 
danışmaqda  ehtiyatlı  olun.  Şagirdlərə  müraciət  edərkən  pedaqoji  qayda  və 
tələblərə  riayət  edin  və  s.  Bu  tələblərdə  aydınlıq  və  konkretlik  az  olsa  da,  hər 
halda  müəllim  nitqinin  etik  normalarına  əməl  olunmasının  vacibliyi  qeyd  edilir, 
nəzərə çarpdırılır. 
Nəzakətli  danışıq  qaydalarının  şagirdlər,  eləcə  də  tələbələr  üçün  tərtib 
edilib divardan asılması və ya dərs vəsaitinin (məsələn, dəftərlərin) üz qabığında 
nəşr  edilməsi  və  s.  formada  nəzərə  çatdırılması  ancaq  fayda  verə  bilər.  Vaxtilə 
məktəblərimizdə  belə  bir  təcrübə  olmuşdu.  Məsələn,  60-cı  illərdə  məktəblilər 

---

 
230 
üçün nəşr edilmiş “Məktəblinin məlumat kitabı” adlı vəsaitdə mədəni danışmaq 
üçün aşağıdakılar tövsiyə olunur. 
“Söhbət  zamanı  ehtiramlı  və  diqqətli  ol.  Söhbət    etdiyin  adamın  sözünü 
kəsmə,  ona  diqqətlə  qulaq  as.  Əgər  bir  sözü  başa  düşməmişsənsə,  yaxud  eşidə 
bilməmişsənsə  belə  de:  “Bağışlayın,  mənə  aydın  olmadı”,  sonra  isə  ondan 
dediyini  bir  də  təkrar  etməsini  xahiş  et.  Böyüklər  səndən  bir  şey  soruşmayınca 
onların  söhbətinə  qarışma,  yaxud  onları  maraqlandıran  bir  məsələ  barəsində 
bildiyini demək üçün mütləq onlardan icazə al. 
Yalnız  bildiyini  de.  Uzunçuluq  etmə.  Hər  şeyi  səlis,  qaydasınca  danış. 
Dediyin  bir  şeyi  yenidən  təkrar  eləmə.  Bir  söhbəti  yarımçıq  kəsib,  başqasına 
keçmə.  Çox  hündürdən  danışma,  sözləri  bütöv  de.  Elə  sözlər  seçib  de  ki,  onlar 
sənin ifadə etmək istədiyin fikri daha aydın göstərmiş olsun. 
Yeri    gəldikcə  “xahiş  edirəm”,  “buyurun”,  “təşəkkür  edirəm”,  “çox  sağ 
olun” sözlərini işlət. 
Fikir  ver  ki,  danışığın  düzgün,  ədəbi  olsun.  Pis,  kobud  sözlər  işlətmə, 
“bəli” əvəzinə “hə” demə, “əşşi”, “şeydir”, “zaddır” və s. kimi sözləri işlətmə. 
Yoldaşlarına inciklik gətirən ləqəblər vermək pis şeydir. Ləqəb qoymaq, 
yoldaşın, yaxud böyüyün hörmətini saxlamamaq deməkdir”. 
Yeri  gəlmişkən  göstərək  ki,  məktəblərimizin  yarandığı  dövrdən  etibarən 
müəllim və yazıçıların tərtib etdikləri dərslik və dərs vəsaitlərində (Abbasqulu ağa 
Bakıxanov.  “Nəsihətnamə”,  1836;  Seyid  Əzim  Şirvani.  “Məcmuəyi-asari  Seyid 
Əzim  Şirvani”,  1870;  Firudin  bəy  Köçərli.  “Balalara  hədiyyə”,  1912;  Şeyxzadə 
Hafiz  Məmmədin.  “Fəsahət  və  bəlağət,  fənni-inşa  və  üsuli-kitabət”,  1908  və  s.) 
nəzakətli hərəkət, danışıq məsələlərinə xüsusi əhəmiyyət verilmişdir. Bu məqsədlə 
dərslik  və  vəsaitlərə  şagirdləri  mədəni  nitqə,  nəzakətli  davranış  qaydalarına 
yiyələndirmək  baxımından  faydalı  sayılan  bir  çox  nəsihətlər,  məzəli  əhvalatlar, 
hekayələr,    atalar  sözləri,  zərbi-məsəllər  və  s.  salınmlşdlr.  Bu  təcrübə,  ənənə 
mövcud  dərsliklərin  tərtibində  nəinki  nəzərə  alınmalı,  həm  də  inkişaf 
etdirilməlidir. 

---

 
231 
Aşağı  siniflər  üçün  yazılmış  dərsliklərdə  mədəni  davranış,  danışıq 
qaydalarını,  böyük-kiçik  münasibətlərini  ifadə  edən  etiketlərin  bəziləri  məktəb  
dərsliklərində  -  mətnlərdə,  çalışmalarda  çox  da  olmasa,  müəyyən  dərəcədə  öz 
əksini  tapmışdır.  Məsələn,  II  sinfin  dərsliyində  “Nəzakətli  sözlər”  başlığı  ilə 
aşağıdakı dialoq  verilmişdir: 
-
 
Bağışlayın, saat neçədir? 
-
 
Səkkizə beş dəqiqə qalıb. 
-
 
Təşəkkür edirəm 
-
 
Mümkünsə bu küçənin adını deyin. 
-
 
“İstiqlal”. 
-
 
Çox sağ olun. Sizi narahat etdiyim üçün üzr istəyirəm. 
-
 
Əmican, xahiş edirəm, bu pulu xırdalayın. 
-
 
Buyur. 
-
 
Minnətdaram. 
Lakin  bu  azdır.  Dərsliklər,  xüsusilə  aşağı  siniflərin  dərslikləri  belə 
mətnlərlə  zəngin  olmalıdır  ki,  məktəblilər  xalqımızın  təfəkkür  tərzində,  etik 
görüşlərində,  yazılı  və  şifahi  ədəbiyyatında  yaratdığı  nəzakətli  davranış  və  nitq 
normalarını öyrənsinlər və əxz etsinlər. Bu baxımdan yazıçı Y.Əzimzadənin “Hə, 
yoxsa bəli”  hekayəsi xarakterikdir. 
“Mən  balaca  idim.  Bilirdim  ki,  başqaları  çağıranda  gərək  “bəli” 
deyəsən.  Kim  məni  çağırsa  “hə”  deyərdim.  Anam  bir  neçə  dəfə  mənə  acıqlanıb 
demişdi: 
             - “Hə” yox, “bəli”... 
             Bir  dəfə  də  uzaq  qohumlarımızdan  qoca  bir  kişi  bizə  qonaq  gəlmişdi. 
Söhbət vaxtı məndən soruşdu: 
             - Adın nədir, bala? 
             - Murad. 
             Aradan bir az keçdi. Qoca bir də məni çağırdı: 
             - Oğlum. 
 Mən həmişə olduğu kimi dedim: 

---