N. Z. Haciyeva

Türk  dillərinin  əksəriyyətində  sözönü 
b
 samiti  saxlanır: 
*baş,
  türk, 
baş,
  azərb. 
baş,
 türkm. 
baş,
 uyğ. 
baş,
 tat. 
b a ° ş ,
 başq. 
ba°ş,
  qazax, 
bas,
  noq. 
bas,
  q.-qalp. 
bas,
  yakut. 
bas,
  qar.tr. 
baş, 
q.-balk. 
baş,  *balık  'b a lıq ',
 tat. 
b a ° lık,
 tuv. 
balık,
 azərb. 
balıq, 
türk, 
balık:,
  q.-balk. 
balık,
  qum. 
balık,
  türkm. 
balık,
  alt. 
balık; 
* b a :y
' 
v a r lı',
  tat. 
b a °y,
  başq. 
ba° у ,
  q.-qalp. 
bay,
  qazax, 
bay, 
özb. 
b ö y ,
  noq. 
bay,
  qum. 
bay,
  qırğ. 
bay,
  q.-balk. 
bay,
  qar. 
bay, 
yakut. 
ba:y  'b a h a d ır
' .
Tuva və Azərbaycan dillərində  & samiti yarıcingiltilidir.
b> p.
  Xakas,  çuvaş  və  şor  dillərində  yəqin  ki,  substrat 
dillərin  və  daxili  qanunauyğunluğun  tə’siri  altında  başlanğıc 
b 
samiti  karlaşmaya  meyllənmişdir,  müq. 
*baş
 və  çuv. 
p u s ’,
  xak. 
paş,
 şor. 
paş;  *balık  'b a lıq '
  və çuv. 
p u lb ,
 xak. 
palıx,
 şor. 
pahk; 
*ba:y  'v a r lı'
  və  çuv. 
p u y -
  ’ 
va rla n m a q ',
  xak. 
p a y 'v a r lı';  
*bö:l-  'b ö lm ə k '
  və  xak. 
p ö l-,
  çuv. 
p u l-;  *bil-  'b ilm ə k 'v ə
  xak. 
pıil-,
 çuv. 
p il-.
Türk  dillərinin  kök  morfemlərində  intervokal  mövqedə 
partlayan 
b
  samitinə  tez-tez  rast  gəlinir: 
*taba  'ta v a ',  'q ı z ı l ', 
tat. 
t°aba,
  qazax, 
taba,
  noq. 
taba,
  qırğ. 
taba,
  q.-qalp. 
taba, 
türkm. 
taba; 
*tabış 
's ə s ',
 
alt. 
tabış,
 
xak. 
tabıs;
* y a b ız 'p is ',  'b ə r b a d ', ah.  d ’abıs ' q ə z ə b li'.
Bu mövqedə 
b > w
keçidi  mümkündür: 
*taba  'ta v a ',
  uyğ. 
tawa,
  özb. 
töw a;  *tabış  's ə s ',
 tat. 
ta °w b ş,
 başq. 
ta °w b ş,
  qum. 
tawuş,
  türkm. 
ta m ış,
  noq. 
taw bs;  *yabız  'p is '
  və  tat. 
y a ° w b z , 
q.-qalp. 
ja w b z,
  qar.qal. 
y o w u z,
  özb. 
yo w u z.
  Ola  bilsin  ki,  belə 
keçid  ciddi  fonetik  qanun  xasiyyəti  daşımır.  Türkmən  dilində 
intervokal 
b
  samiti  fonetik  olaraq 
w
 kimi  səslənir,  müq. 
aba­
dan
 
türkm. 
a w a 'a ta ',  'd a y ı',  qa:bak<\an 
q a w a k ' (göz)
qapağı’ .
b> m .
  Ayrı-ayn  türk  dillərində  intervokal 
b
  samiti 
hərdən 
m
  samitinə  keçə  bilib,  müq.  qırğ. 
k o b ız 'q o b u z '.
  tat. 
k o b b z
 və  yakut. 
xo m u s,
  şor. 
ko m u s;
 şor. 
k ə b ə   'q a y ıq '
  və  tat. 
kim ə,
 qazax, 
kem a  'q a y ıq ',
 türk, 
g e m i  'g ə m i'; eym and.  k o b u t
54
'x a m ıt'
  və 
k a °m b t,
  çuv. 
х ь т ы ,
  türkm. 
xam ıt;
  özb. 
k i b i 'k i m i '
  və  azərb. 
kim i;
  alt.diai. 
te b ir 'd ə m ir '
  və  türk. 
dem ir,
 tat. 
tim ir;
 alt.diai. 
tabak  'b o ğ a z'
  və tat. 
ta ° т ак;
 alt.diai. 
tnben 'a ş a ğ ı'
  və noq. 
töm en;
 tat. 
tibin
 ’
m ilç ə k '
  və qırğ. 
çım tn.
Bu  hadisə  o  vaxt  ola  bilər  ki,  birinci  söz  saitlə  bitsin, 
ikinci 
b
  samiti  ilə  başlasın,  məsələn, 
y a k şı  b u z   -ya kşı  m uz-a 
çevrilə  bilərdi.  Görünür,  daha  sonralar  daha  gec  bə'zi  dillərdə 
m
 samiti  ilə  başlanan  sözlər təcrid  olunmuşdur,  müq.  özb. 
m u z 
'b u z '
  və tat. 
Ьъг,
 tat. 
Ь ы щ а к 'n o x u d '
  və şor. 
m ırçak.
Lakin  bu  proses  ardıcıl  fonetik  qanun  xüsusiyyəti 
daşımayıb.
Qətiyyətlə  güman  etmək  olar  ki,  ulu  türkcədə  sözün 
mütləq sonunda 
b
 samiti olmayıb.
Doğrudur,  qədim  türk  yazılı  abidələrində  sözsonu 
b 
samiti  ilə  sözlərə  rast  gəlinir,  məsələn, 
ab  'o v ',  e b 'e v '
  və  s. 
Lakin  müasir  dillərdə  sözsonu 
b
  samiti 
v,
  və  ya 
у
  kimi  əks 
olunur:  türkm. 
a : w 'o v ',
  azərb. 
ov,
  qum. 
ow ;
 türk. 
ev.
  özb. 
öy, 
tat.  və  başq. 
iiy.
  Lakin 
eb   'e v '
  şorca 
uğ
  və  tofalarca 
öğ 
sözlərinə  uyğun  gəlir.  Sözsonu 
b
 samitinin 
v,  w,  у
 samitlərinə 
çevrilməsinin dəqiq qanunauyğunluğunu izləmək çətindir.
B
  samiti  affıkslərdə  nadir  hallarda  işlənir,  məsələn, 
birinci  şəxsin  cəmini  göstərən  şəxs  şəkilçisində 
b iz;
  tat. 
b a °rabbz  'b iz   g e d ir ik ',
  qum. 
a la b ız 'b iz   g ö tü rü rü k '
  və  s.; 
yaxud  inkarlıq  affıksi 
-ba-;
  alt. 
m en  
bar-ba-zım   'm ə ıı 
g e tm ə rə m ' ;
 şor. 
al-ba  'g ö tü n n o ',
  ’ 
a lm a '.
Affıksin əvvəlində 
b
 samitinin  işlənməsi  ancaq  o  zaman 
mümkündür ki,  söz kökü ya saitlə, ya cingiltili  samitlə bitsin.
İntervokal  vəziyyətdə  affiksin  başlanğıc 
b
 samiti  bə'zən 
/77  samitinə  çevrilə  bilərdi,  müq.  tat 
a la -b b z 'b iz   alırıq, 
g ö tü rü rü k'
  və  qazax, 
alam bz.
  Yəqin  ki,  həmin  şəraitlərdə 
-ba 
inkar affıksi də 
-ma
 affıksinə çevrilə bilərdi.
Tuva  dilində bu  mövqedə 
b
 samiti  к samitinə keçir: 
aldı- 
bız<
lan 
aldı vıs ' b iz  a ld ıq ' .
55

---