N. Ş. Hüseynov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
radiolokasiya məlumatları ildırım ocaqlarının proqnoz məntəqəsinə yaxınlaşması haqqında xəbərdarlıq verməyə imkan verir. Vaytinq metodu ilə ildırımın proqnozu. Hal-hazırda ildırımın ehtimallığının hesablanmasında, proqnozlarının tərtib edilməsində Vaytinq metodundan daha çox istifadə olunur. İldırım vəziyyətini proqnoz etmək üçün radiozond məlumatlarından istifadə olunur: T 850 , T 500 , T d850 , d 700 kəmiyyətlərindən istifadə edilməklə, ildırımın ehtimallığı hesablanır. Bu məlumatlara əsaslanaraq, K kəmiyyəti aşağıdakı düsturla hesablanır: K= (T 850 - T 500 ) + (T d850 – d 700 ) , burada, K – Vaytinq əmsalı; T 850 , T 500 – 850 və 500 hPa-lıq izobarik səthlərdə temperatur; T d850 – 850 hPa səthdə şeh nöqtəsi temperaturu; d 700 - 700 hPa səthdə şeh nöqtəsi çatışmazlığıdır; K- nın müxtəlif qiymətlərində ildırım ehtimallığı aşağıdakı kimidir: K< 20 – ərazidə ildırım gözlənilmir; K = 20 – 25 – tək – tək ildırım ocaqları gözlənilir; K = 25 – 35 – bəzi yerlərdə (əhəmiyyətli dərəcədə) ildırım gözlənilir; K 35 – çoxsaylı ildırım halları proqnozlaşdırmaq olar. Faust metodu ilə ildırım fəaliyyətinin hesablanması. Atmosferin halını müəyyən etmək üçün stratifikasiya əyrisi rütubətli və quru adiabatlar arasından keçən sıfır buxarlanma dayanıqsızlığı əyrisi ilə müqayisə olunur. Bu dayanıqsızlıq ölçüsünə «sıfır buxarlanma» temperaturu (T V ) ilə 500 hPa-lıq izobarik səth temperaturu arasındakı fərq kimi baxmaq təklif edilmişdir: T = T v – T 500 , burada, T – kəmiyyəti ildırım vəziyyətinin əmələgəlmə ehtimalının dərəcəsini xarakterizə edir. Hesablamaları sürətləndirmək üçün Faust cədvəli tərtib edilmişdir ki, bu cədvəldən 850 hPa-lıq izobarik səthdə temperatur və 850 hPa- dan 500 hPa-a qədər olan təbəqədə isə orta şeh nöqtəsi çatışmazlığına görə T v –nin qiyməti tapılır. İldırımın proqnozu zamanı Cb buludlarının gözlənilən maksimal hündürlüyü də nəzərə alınmalıdır. Belə ki, daha yüksək hündürlüyə malik Cb buludlarında ildırım aktivliyi yüksək ehtimallı olur. Hissəciklər metodu ilə ildırımın proqnozu. Hissəciklər metodu ilə ildırımın proqnozu ən sadə və əlverişli hesab olunan metoddur. Belə ki, mühəndis-sinoptik səhər radiozond məlumatları əsasında aeroloji diaqramı qurmalı və hal əyrisini çəkməlidir. Bu zaman, əgər konveksiya səviyyəsi kondensasiya səviyyəsindən 4,5 km və daha çox yuxarıda yerləşərsə, proqnozda ildırım hadisəsini vermək olar. N.V. Lebedev metodu ilə ildırımın proqnozu. İldırım, leysan yağıntılar və topa-yağış buludlarının inkişafı ilə əlaqədar olan digər konvektiv proseslərin proqnozu üçün radiozond məlumatları təhlil edilməli, konveksiyanın parametrləri və konvektiv hadisələrin baş vermə mümkünlüyü hesablanmalıdır. Qeyd edilən parametrlərə aşağıdakılar aiddir: 1. 850, 700 və 500 hPa-lıq səthlərdə şeh nöqtəsi çatışmazlığının temperaturu (Σt d ,ºC): bu parametr dolayı yolla 850-500 hPa-lıq səthlərdə buludların yaranma mümkünlüyünü xarakterizə edir. Əgər Σt d >25ºC, onda sonrakı hesablamalar aparılmır. Ona görə ki, quru havada troposferin aşağı hissəsində topa-yağış buludlarının əmələgəlməsi üçün konveksiya şərait yoxdur. Əgər Σt d ≤ 25ºC olarsa, onda ikinci parametr hesablanır. 2. Yer səthində və troposferin yuxarı hissəsində konveksiyanın maksimal inkişaf səviyyəsi üçün şeh nöqtəsi çatışmazlığının temperaturu (t d0 ,C). Əgər t d0 > 20ºC, kondensasiya səviyyəsi 2,5 km-dən yüksəkdə yerləşərsə, onda yağıntılar yer səthinədək çatmayacaq və bu zaman sonrakı hesablamaları aparmaq lazım gəlmir. 3. Kondensasiya səviyyəsi (H kond , km). Kondensasiya səviyyəsi topa-yağış buludlarının aşağı sərhəddinin orta vəziyyətini göstərməyə imkan verir. Bu səviyyə aeroloji diaqramların köməyi ilə təyin edilir. 4. Konveksiya səviyyəsi (H konv , km). Konveksiya səviyyəsi topa-yağış buludlarının yuxarı sərhəddinin orta vəziyyətini göstərməyə imkan verir. Bu səviyyə nə qədər yüksəkdə yerləşərsə, onda təbii ki, ildırım buludları daha hündür və daha «güclü» olar. 5. Konveksiya səviyyəsində havanın temperaturu (T konv , °C). Bu temperatur nə qədər aşağıdırsa, onda ildırım hadisəsi bir o qədər çox ehtimallıdır. Beyli metodu ilə ildırımın proqnozu. Beyli metodu ilə ildırımın proqnozu, adətən, digər proqnoz üsulları ilə birgə həll edilir. Beyli (ABŞ) ildırımın yaranmamasının əlamətlərini tərtib etmişdir. Belə ki, səhər radiozond məlumatlarında istənilən rayonda əgər aşağıdakı 5 əlamətlərdən heç olmasa, biri üçün şərait varsa, onda ildırım proqnozlaşdırılmır: 1. 850-700 hPa izobarik səthlərin istənilən səviyyəsində şeh nöqtəsi çatışmazlığı 13ºC və daha çox olarsa; 2. 700 və 600 hPa səthlərdə şeh nöqtəsi çatışmazlığı cəmi 28ºC və daha çox olarsa; 3. 850 və 700 hPa barik topoqrafiya xəritələrində quru havanın adveksiyasının olması; 4. 850-500 hPa təbəqələrdə temperaturun şaquli qradiyenti 0,5°/100m olduqda; 5. Donma səviyyəsinin (T= –12°C) hündürlüyü 3600 m-dən aşağıda yerləşdikdə; belə şəraitdə inkişaf etmiş topa-yağış buludlarından yalnız zəif leysan yağışlar yağa bilər. Dolunun proqnozu. İllik gedişdə dolunun təkrarlanma maksimumu may-iyul, sutkalıq maksimumu isə günortadan sonrakı saatlara təsadüf edir. Dolunun düşməsi üçün aşağıdakı sinoptik şəraitlər daha çox səciyyəvidir: a) soyuq cəbhələr: əgər günün birinci yarısında az buludlu hava, saat 9-10ºº-dan sonra isə atmosfer təzyiqinin düşməsi müşahidə edilirsə, onda dolu düşməsi ehtimalı artır; b) soyuq cəbhələri yaxşı inkişaf etmiş okklyuziya cəbhələri keçən zaman; MT 500 xəritələrində soyuq hava adveksiyası, MT 850 xəritələrində isə isti hava adveksiyası müşahidə edildikdə dolunun düşməsi ehtimalı artır. Ona görə də dolunun proqnozunda məntəqə üzərində soyuq havanın keçməsini və onun vaxtını dəqiq müəyyən etmək lazımdır. Hava gəmilərinin buzbağlamasının proqnozu Uçuş zamanı təyyarələrin səthində buz əmələ gəlməsinə təyyarələrin buzbağlaması deyilir. Təyyarələrin buzbağlaması nəticəsində onların uçuş çəkiləri artır, aerodinamik keyfiyyətləri pisləşir, mühərrikin və naviqasiya cihazlarının normal işi pozulur, pilot kabinəsinin şəffaflığı isə azalır. Ona görə də təyyarələrin buzbağlamasının proqnozu uçuşların meteoroloji təminatında əsas yerlərdən birini tutur. Təyyarələrin səthinin temperaturunun 0 0 C-dən aşağı olan hissələrinin buzbağlaması mümkündür. Hava gəmisinin üzərində su buxarının sublimasiyası və həddən artıq soyumuş bulud və ya yağış damcılarının donması nəticəsində buzlar yarana bilər. Təyyarələrin buzbağlamasının intensivliyi, buzların artma sürəti, buzbağlama dərəcəsi əmələ gələn buzun növü və quruluşu, təyyarənin üzərinə yapışma formaları və s. ilə səciyyələnir. Buzbağlama intensivliyi vahid zamanda əmələ gələn buz təbəqəsinin qalınlığı ilə qiymətləndirilir (mm/dəq). Buzbağlama intensivliyi bir sıra amillərdən asılıdır və aşağıdakı düsturla ifadə edilir: β, E P uw 10 1.67 J δ 2 burada, u – uçuş sürəti (km/s); w – buludların sululuğu (q/m 3 ); P – buzların sıxlığı (q/m 3 ); E- damcıların zəbtetmə əmsalı; - donma əmsalıdır; Buzbağlamanın intensivliyi aşağıdakı kimi qiymətləndirilir: J 0,5 mm/dəq olduqda zəif; J = 0,511,0 mm/dəq olduqda mülayim; J = 1,12,0 5 mm/dəq güclü; J 2,0 olduqda isə çox güclü buzbağlama adlanır. Havada olan təyyarənin səthinin buzbağlaması nəinki ətraf havanın temperaturundan, həm də onun səthinin kinetik qızmasından da asılıdır. Buludsuz havada uçuş zamanı təyyarənin ön hissələrinin kinetik qızması aşağıdakı düsturla ifadə olunur: kin ΔТ = 2 2 ( С/100) 5 2000 С , burada, C – uçuş sürətidir. Buzbağlama şəraitinin diaqnozu. Təyyarələrin uçuş zamanı buzbağlaması həddən artıq soyumuş buludlarda və ya mənfi temperaturlarda yağış zonalarında və təyyarələrin səthinin uçuş şəraitindən asılı olan uyğun kinetik qızmalarında da baş verə bilər. Uçuş sürəti böyük olduqda kinetik qızma da böyük olur. Təyyarələrin buzbağlamasının diaqnozunda aşağıdakılar müəyyən olunur: 1) buzbağlama üçün əlverişli meteoroloji şərait; 2) təyyarələrin buzbağlamasının baş verdiyi uçuş şəraiti. Buzbağlama üçün əlverişli şəraitin müəyyən olunması 0 0 C-dən aşağı temperaturlarda damcılı buludların və yağış zonalarının aşkar edilməsindən ibarətdir. Bunun üçün ilk növbədə 0 0 C, mənfi 10 0 C və mənfi 20 0 C izotermlərinin keçdiyi hündürlüklər müəyyən edilməlidir. 0 0 C və mənfi 20 0 C izotermləri ən intensiv buzbağlama təbəqəsinin hüdudları hesab olunur. Bundan sonra 0 0 C-dən yuxarıda buludların və yağışların olması müəyyənləşdirilməklə, onların fazası, sululuğu qiymətləndirilir. Lələkli (Ci) və lələkli-laylı (Cs) buludlar buz kristallarından ibarətdir. Onların sululuğu q/m 3 -in yüzdə bir hissəsini təşkil edir. Bu cür buludlarda buzbağlama az müşahidə edilir və zəif olurlar. Yüksək-laylı və laylı-yağışlı (As, Ns) buludlar mənfi temperaturlarda buz kristallarından və damcılardan ibarət olurlar. Bu buludlarda 0 0 C izoterminin ətrafında buzbağlama müşahidə edilir. Mənfi temperaturlarda laylı, laylı-topa buludlarda buzbağlamanın intensivliyi böyük olur. Topa-yağış buludlarının sululuğu 3-4 q/m 3 və yuxarı sərhədlərinin daha yüksəkliklərdə olması ilə əlaqədar olaraq, bu buludların tərkibində buzbağlama hadisələrinə daha tez-tez rast gəlmək olar. Beləliklə, təyyarələrin səthinin buzbağlaması üçün əlverişli şərait laylı, laylı-topa, laylı-yağışlı və xüsusilə topa-yağış buludlarında daha çox müşahidə edilir və gözlənilir. Əlavələr Aşağıda qeyd edilmiş tənliklər və əsas sabit kəmiyyətlərin qiymətlərini bilmək vacibdir. Belə ki, adlarına əsasən riyazi ifadələri yazmağı, düsturların hansı meteoroloji parametrləri ifadə etdiyini bilməli və onlara əsasən lazımi kəmiyyətləri hesablamağı bacarmaq lazımdır. Bərabərliklər və tənliklər Əlavə 1 № ADLAR TƏNLIKLƏR 1 Hal tənliyi ρRT p 2 Mütləq rütubətlik T R e ρq ρ a n p 3 Su buxarının kütlə miqdarı 1000 p e R R q p (‰) 4 Manqus tənliyi t b at 10 0 E n E 5 Nisbi rütubətlik 100% ( T) E e f n 6 Statikanın əsas tənliyi ρdz g dp 7 Barometrik pilə gp RT h dp dz 8 Barometrik tənlik ) z ( z RT g exp p p 1 2 m 1 2 9 Atmosfer kütləsi g p M S 10 İstilik axını tənliyi dt ΔQ dt dp p Rt dt dT p c 11 Potensial temperatur p C R p 0 p T θ 12 Cəm radiasiya i ) c sin( h 0 İ s İ 13 Stefan – Bolsman 4 σT B( T) qanunu 14 Effektiv şüalanma a S e E E E İstilik balansı tənliyi 0 G H LE R 16 Buxarlanma sürəti p e ( T) E kU E n 17 Turbulent istilik axını z θ K p ρc H 18 Konvektiv dayanıqlıq şərti 0 z θ ) γ ( γ a 19 Havanın dayanıqsız konvektivlik şərti 0 z θ ) γ ( γ a 20 Fərqsiz stratifikasiya 0 z θ ) γ ( γ a 21 Barik qradiyent qüvvəsi n p ρ 1 G 22 Koriolis qüvvəsi V sin 2ω C 23 Geostrafik küləyin sürəti n p ρ sin 2ω 1 V g Əlavə 2 Əsas sabit kəmiyyətlərin qiymətləri Yer səthinin xüsusiyyətləri Yerin bucaq sürəti - s rad 10 7.292 ω 5 Yerin kütləsi - kq 10 5.976 M 18 Yerin orta radiusu - km 6371 R Yer səthinin sahəsi - 2 6 km 10 511 S Günəş sabiti - 2 0 m vatt 1380 I Sərbəstdüşmə təcili - 2 s m 9.8066 g Yer ilə Günəş arasında orta məsafə (astronomik vahid) - km 10 149.6 AE 5 Suyun və havanın xüsusiyyətləri Quru havanın qaz sabiti - C/kq/K 287.1 R Su buxarının qaz sabiti - C/kq/K 461.5 R p Havanın xüsusi istilik tutumu (sabit təzyiqdə) - C/kq/K 1007 c p Havanın xüsusi istilik tutumu (sabit həcmdə) - C/kq/K 719 c v Suyun xüsusi istilik tutumu - C/kq/K 4218 c Buzun (qarın) xüsusi istilik tutumu - 2110C/kq/K c b Buzun əriməsinin gizli istiliyi - C/kq 10 3.34 L 5 n Buxarlanmanın gizli istiliyi - C/kq 10 2.50 L 6 Suyun sıxlığı - 3 kq/m 1000 ρ Fundamental sabit fiziki kəmiyyətlər Universal qaz sabiti - C/mol/K 8.3145 R Stefan – Bolsman sabiti - 4 2 8 /K vatt/m 10 5.67 σ Ədəbiyyat 1.Məmmədov Ə.S., Məmmədov B.Ə., Sinoptik meteorologiya. Bakı, 2000. 2.Mədətzadə Ə.A., Abşeronun hava növləri və iqlimi. Bakı 1960. 3.Sultanov V.Z., Hüseynov N.Ş., Məlikov B.M. Radiolokasiya meteorologiyası. Monoqrafiya, Bakı, «Səda» nəşriyyatı 0, 2004. 4.Analiz i proqnoz poqodı dlə aviaüii / O.Q. Boqatkin, V.D. Enikeeva, Leninqrad, 1992. 5. Atlas oblakov Qidrometeoizdat., 1978. 6.Boqatkin O.Q., Aviaüionnıe proqnozı poqodı. Sankt – Peterburq, 2007. 7.Zverev A.S. Sinoptiçeskaə meteoroloqiə. Qidrometeoizdat, 2- e izd., 1977. 8. Barbaneü T. V., Meteoroloqiə. Odessa «Feniks» 2008. 9.Vorobğev V.İ., Sinoptiçeskaə meteoroloqiə. L:, Qidrometeoizdat, 1991. 10.Quseynov N.Ş., Dispetçeru upravleniə vozduşnım dvijeniem i lёtçiku o meteoroloqii . Baku, Şirvanneşr, 1998. 11.Quseynov N.Ş., Oblakoobrazovanie i proqnoz nizkix oblakov na Abşeronskom poluostrove. Monoqrafiə. Baku, Şirvanneşr, 1999. 12.Quseynov N.Ş., Faktorı uxudşaöhie qorizontalğnuö dalğnostğ vidimosti/Baku State university, International scientific and practical conference, collected articles. Baku, 2001. 13.Quseynov N.Ş., Sultanov V.Z., Meteoroloqiçeskoe obespeçenie i problemı povışeniə bezopasnosti poletov/Materialı nauçno – praktiçeskoy konferenüii po klimatu i oxranı okrujaöhey sredı. Baku,1999. 14.Quseynov N.Ş., Kuliev Q. İ., Kratkiy kurs leküiy po disüipline «Aviaüionnaə meteoroloqiə», Naüionalğnoy Akademiə Aviaüii. Baku, İzd- vo «Sada», 2004. 15.Klimat Azerbaydjana. Baku, İzdatelğstva AN Azerb SSR, 1968. 16.Madatzade A.A., Tipı atmosfernıx proüessov nad Kaspiyskom morem. «izm. AN Azerb. SSR» 1947, № 2. 17.Madatzade A.A., Tipı poqodı i klimat Apşerona. Baku 1953. 18.Meteoroloqiçeskoe obespeçenie mejdunarodnoy agronaviqaüii. Prilojenie 3 k Konvenüii o Mejdunarodnoy Qrajdanskoy Aviaüii. İSAO. Monrealğ, 2004. 19.Rukovodstvo po kratkosroçnım proqnozam poqodı. İzd. 2–oe Ç. I, Leninqrad: Qidrometeoizdatğ, 1964. 20.Rukovodstvo po kratkosroçnım proqnozam poqodı. İzd. 2- oe, Ç. II, Leninqrad: Qidrometeoizdatğ, 1965. 21.Praktikum po aviaüionnoy meteoroloqii/O.Q. Boqatkin, V.D., Enikeeva. V.F., Qoverdovskiy, Leninqrad, 1987. 22.Pçelko İ.Q., Aviaüionnaə meteoroloqiə. Qidrometeoizdat., Leninqrad, 1963. 23.Prixodko M. Q., Spravoçnik injenera – sinoptika. Leninqrad, 1986. 24.Şıxlinskiy G.M., Atmosfernıe osadki Azerbaydjanskoy SSR. Baku,1949. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|