N. Ş. Hüseynov

 
üsulları 
 
     Hava  gəmilərinin  silkələnməsini  əmələ  gətirən  atmosfer 
turbulentliklərinin  sinoptik  metodlarla  proqnoz  üsullarının  əsas 
mahiyyəti  turbulentlikləri  yaradan  sinoptik  vəziyyətlərin  düzgün 
qiymətləndirilməsindən və təhlilindən asılıdır. Bunun üçün yerüstü 
və  müxtəlif  izobarik  səthlər  üçün  barik  topoqrafiya  xəritələrini 
kompleks təhlil etmək lazımdır.  
     Kompleks  təhlil  proqnozlaşdırılan  ərazi  üçün  buludluluğun 
xarakterini,  atmosfer  cəbhələrinin  növünü  və  aktivliyini  təyin 
etməyə  imkan  yaradır.  Yüksəklik  xəritələrinin  köməyi  ilə  barik 
sahənin 
xüsusiyyətlərini, 
hündürlükdə 
küləyin 
sürətini, 
adveksiyanın  xarakterini  və axınların divergensiyasını təyin etmək 
mümkündür.  Turbulentli  ərazilər  haqqında  hava  gəmilərindən 
verilən  məlumatların  hərtərəfli  təhlili,  turbulentlik  üçün  zəmin 
yaradan  əsas  atmosfer  proseslərinin  xüsusiyyətlərinin  təhlili 
sinoptik üsul və metodların tətbiqi ilə turbulentliyin intensivliyinin 
proqnozu  tərtib  edilir.  Təhlil  zamanı  əsas  diqqət  barik  sahənin, 
həmçinin  atmosfer  cəbhələrinin,  bulud  sahələrinin  növlərinə  və 
şırnaqlı axınlara yönəldilməlidir. 
     Belə  bir  təhlili  ilk  dəfə  İ.  Q.  Pçelko  aparmışdır.  İ.  Q.  Pçelko 
200-300  hPa  səth  hündürlüklərində  intensiv  turbulentliklər 
müşahidə edilən 5 tip barik sahəni ayırmışdır (şək. 106). 
    Birinci  tip  barik  sahə  hündürlükdə  yerləşən  dərin  təzyiq  çuxuru 
və  ayrıca  siklonlarla  xarakterizə  edilir  (şək.  106,  a).  Bu  tip  barik 
sahəyə malik zonalarda hündürlüklərdə izohipslərin seyrəkləşməsi, 
sıxlaşması  və  bunlarla  əlaqədar  hava  gəmilərinin  intensiv 
silkələnməsi müşahidə edilir.  
     İntensiv turbulentlik zonalarında küləyin, adətən, 100-150 km/s, 
üfüqi külək sürüşmələrinin orta kəmiyyəti isə hər 100 km-ə uyğun 
olaraq 15-20 km/s-a çatır. 
 
 
 
Y
а
А
А
А
Y
б

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şək. 106. Müxtəlif sinoptik şəraitlərdə silkələnmə zonalarının 
vəziyyəti və onların paylanması 
 
     İkinci  tip  barik  sahə  yüksək  siklonlarla  əlaqədar  olan  barik 
sistemlərdə  əmələ  gəlir.  Bu  tip  barik  sahədə  iki  zonada  hava 
gəmilərinin silkələnməsinə daha çox rast gəlinir və burada iki zona 
ayrılır  (şək.  106,  b).  Birinci  zona  silkələnmələr  mülayim  və 
müvafiq  olaraq  izohipslərin  az  sıxlaşması  müşahidə  edilməklə, 
siklonların arxa hissəsində (küləyin sürəti 100-120 km/s) müşahidə 
edilir.  İkinci  zonaya  siklonların  ön  hissələrində  izohipslərin 
seyrəkləşdiyi  və  böyük  üfüqi  külək  sürüşmələrinin  müşahidə 
edildiyi sahələrdə rast gəlmək olar.  Burada küləyin sürəti 100-150 
km/s, ayrı-ayrı yerlərdə isə üfüqi külək sürüşmələrinin sürəti isə hər 
100  km-də  5-  km/s  arta  bilər.  Yerüstü  sinoptik  xəritədə  bu  sahə 

---

 
siklonların  isti  sahəsinə  təsadüf  etməklə,  soyuq  atmosfer 
cəbhəsindən 100-200 km arxada və isti cəbhənin önündə müşahidə 
edilir  (şək.  106,  c).    Hava  gəmilərinin  silkələnməsinin  müşahidə 
edildiyi  üçüncü  tip  barik  sahəyə  təzyiq  çuxurunun  ön  hissələrində 
rast  gəlmək  olar.  Bu tip  barik  sahələrdə  silkələnmənin  intensivliyi 
mülayim 
xarakter 
daşıyır. 
Silkələnmələr, 
xüsusilə, 
barik 
topoqrafiya  xəritələrində  təzyiq  çuxuru  dərinləşdikdə  daha  çox 
ehtimallı olur. Bu zaman küləyin sürəti 80-100 km/s-dan çox olmur 
( şək. 106, d).  
     Dördüncü  tip  barik  sahədə  turbulentliklərə  təzyiq  çuxurunun 
arxa  hissəsində  izohipslərin  sıxlaşdığı  sahələrdə  rast  gəlinir. 
Küləyin  və  yan  külək  sürüşmələrinin  sürəti  üçüncü  tipdə  olduğu 
kimi müşahidə olunur, lakin bu zonada silkələnmələrin intensivliyi 
bir qədər çox ola bilir (şək. 106, e). 
     Atmosfer  turbulentliklərinin  nəzəri  hesablamaları  Riçardson 
ədədi  ilə  təyin  olunur.  Riçardson  ədədi  aşağıdakı  tənlik  vasitəsilə 
həll edilir: 
  
                            


2
2
i
dz
dv
γ
a
γ
T
g
 
β
γ
a
γ
T
g
R











 
burada, 
     
g
 –sərbəstdüşmə təcili, T - dz təbəqəsinin orta temperaturu, 
γ
a
 
– quru adiabatik şaquli temperatur qradiyenti, 
γ
- şaquli temperatur 
qradiyenti, 
dz
dv
β

  -  külək  vektorunun  şaquli  qradiyentidir  (külək 
sürüşməsi).  
     Turbulentlik  intensivliyindən  asılı  olmayaraq  atmosferin  bütün 
təbəqələrində  nəzəri  olaraq,  demək  olar  ki,  hər  zaman  müşahidə 
edilir.     
                                                                                             
Dumanın və buludluluğun proqnozu 
 

---

 
     Əvvəldə  qeyd  etdiyimiz  kimi,  dumanların  əmələ  gəlməsinin 
sinoptik  şəraiti  çox  müxtəlifdir.  Ona  görə  də  dumanlar  yaranma 
şəraitinə görə bir neçə növə ayrılırlar: 
     1) radiasiya dumanları;  
     2) advektiv dumanlar;  
     3) advektiv-radiasiya dumanları. 
     Dumanın  yaranması  zamanı  bir  çox  amillər,  adətən,  eyni 
zamanda təsir edir və bəzən bunlardan biri üstünlük təşkil edir. Bir 
sıra  hallarda,  üstün  amili  ayırmaq  çətin  olur.    Dumanların 
əmələgəlməsinə 
hava 
şəraiti 
(buludluluq, 
külək, 
havanın 
rütubətliyi,  şaquli  temperatur  qradiyenti),  səthin  vəziyyəti  (  su, 
rütubətli, boş, sıx, qar örtüyü) və yerin relyefi (dərə, dağ, düzənlik) 
və  s.  təsir  göstərir.  Bu  göstərilən  amillərin  çoxluğu  dumanların 
proqnozunu  daha  da  çətinləşdirir.  Bununla  belə,  dumanların 
proqnozunun  ümumi  prinsiplərinə  və  tərtib  edilmə  ardıcıllığına 
baxaq: 
     1)  radiasiya  dumanlarının  proqnozu  zamanı,  ilkin  olaraq, 
buludluq  və  külək  amili  nəzərə  alınmalıdır.  Əgər  gecə  az  buludlu 
hava  və  zəif  külək  (3  m/san-dən    az)  gözlənilirsə, onda    radiasiya 
dumanlarının  əmələgəlməsi  kifayət  qədər  rütubətlik  olduqda 
mümkündür.   
      2) radiasiya dumanlarının əmələgəlməsi zamanı hava kütləsinin 
malik  olduğu  temperaturu  təyin  etmək  təcrübi  baxımdan  çox 
vacibdir.  Dumanların  əmələgəlmə  şəraitində  temperatur  aşağıdakı 
tənlik vasitəsilə hesablanır: 
 
t
d
t
δT
T
T


, 
burada,  
     
d
T
–  ilkin anda  şeh  nöqtəsinin temperaturu,  
t
δT
 – dumanların 
əmələ gəlməsi üçün lazım olan soyuma temperaturu, bu zaman 
t
δT  
 
kəmiyyəti  dumanın  sululuğundan  və  onun  mikroquruluşundan 
asılıdır.  Müsbət  temperatur  rejimində 
t
δT
1
0
C,  mənfi  temperatur 
rejimində  isə  10
0
C-də   
t
δT
1,5 
0
C,    -20 
0
C  şəraitində  isə  bu 

---