Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
65 Bu məqsədlə bütün mümkün vasitələrdən istifadə edilirdi. Türkiyə haqqında səhih rəsmi və kəşfiyyat məlumatları toplanırdı. Həmin məlumatlarda Türkiyənin maliyyə-iqtisadi vəziyyəti bütün cəhətləri ilə şərh olunurdu. Onun ağır olduğu xüsusi vurğulanırdı. Azər- baycan SSR xarici işlər naziri Tahirə Tahirovanın 1963-cü il yanva- rın 14-də Azərбaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rə- yasət Heyətinin üzvlərinə və Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə göndərdiyi “Tür- kiyənin müasir vəziyyəti” adlı 14 səhifədən ibarət məqalə və digər sənədlərdə 76 Türkiyənin iqtisadi və valyuta-maliyyə vəziyyətinin ağır olaraq qaldığı qeyd edilirdi. Sənədlərdə Türkiyənin xarici bor- cunun 165 mln. dollardan 1 mlrd. 407 mln. dollara çatdığı göstəri- lirdi. Həmin məbləğin 863 mln. dolları 1962-1966-cı illər ərzində ödənilməli idi. Belə şəraitdə sovet-türk yaxınlaşması hər iki ölkənin mənafelərinə tamamilə cavab verirdi. Türkiyə üçün inkişaf sadəcə bir rifah deyil, etibarlı müdafiə məsələlərini həll etmək idi.
Münasibətləri normallaşdırmaq istəklərinə baxmayaraq, sovet dövləti Türkiyəyə qarşı qeyri-leqal fəaliyyətini davam etdirirdi. Бu fəaliyyəтlər içərisində qadaьan olunmuş Türkiyə Komminist Partiyasına edilən yardımlar xüsusi yer tuturdu. SSRİ-Türkiyə münasibətlərinin hansı səviyyədə-yaxşı, yoxsa pis olmasından asılı olmayaraq sovet dюvləтi partiya xətti ilə edilən yardımları heç vaxt dayandırmırdı. Юlkədə leqal fəaliyyəт gюsтərən бüтün sol qüvvələri Тürkiyə Kommunisт Parтiyasının rəhбərliyi alтında бirləşdirməyə çalışırdı. Бüтün бu тəşkilaтların nümayəndələrinin əsas gюrüş yeri Moskva idi. Тürkiyədə keçirilən parlamenт seçkiləri ərəfəsində həmin тəşkilaтların rəhбərləri soveт xadimlərinin тюvsiyələrini məhz бurada alırdılar. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası xaricdə fəaliyyəт gюsтərən Türkiyə Kommunist Partiyasının fəaliyyətinə maliyyə və təşkilati yardımlar göstərirdi. Maliyyə yardımı edilməsinə dair hətta Sovet
66 İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi katibliyinin rəsmi qərarları da qəbul olunurdu. Bu partiyanın işi DTK-nın ciddi nəza- rəti altında idi. Həm türk, həm də sovet kəşfiyyatı partiya sıralarına öz agentlərini бaşqa adlar alтında doldururdu. Тürkiyə KP-nin rəhбərlərindən бiri olan İsmayıl Бilen Moskva kənarındakı бaь evlərinin бirində oтururdu. Тürk kommunisтləri ümidlərini ona бaьlasalar da, isтəklərinə çaтa бilmirdilər. Narazılıq edirdilər. Hətta SSRİ DTK sədri V.Semiçastni Sov. İKP MK-ya yazdığı raportların birində İsmayıl Bileni zərərli və təşkilata faydasız adam hesab etdiyi üçün rəhbərlikdən uzaqlaşdırmağı tövsiyə etmişdi. Sov. İKP MK beynəlxalq şöbəsinin тəklifi əsasında sol fəhlə təşkilatlarına beynəlxalq həmkarlar ittifaqı yardım fondu yaradıl- mışdı. 1963-cü il yanvarın 7-də Sov. İKP MK Rəyasət Heyətinin iclasında (protokol № 76) “Rumıniya həmkarlar ittifaqları şurasının nəzdində sol fəhlə təşkilatlarına beynəlxalq həmkarlar iтtifaqı yardım fondunun yaradılması” barədə tam məxfi qərar qəbul edildi. Qərara əsasən fondun büdcəsi 1963-cü ildə 14 mln. 650 min dollar müəyyənləşdirildi. Bu məbləğin 9 mln. 600 min dolları Sov. İKP büdcəsindən ödənilməli idi. Fondun 2 mln. 500 min dollarını Çin KP, 500 min dollarını Çexoslovakiya KP, 500 min dollarını Polşa Birləşmiş Fəhlə Partiyası, 550 min dollarını Rumıniya Fəhlə Parti- yası, 500 min dollarını Ümummacar Sosialist Fəhlə Partiyası, 350 min dollarını Bolqarıstan Kommunist Partiyası, 200 min dollarını Almaniya Vahid Sosialist Partiyası ödəməli idi. Maliyyə yardımını İtaliya, Venesuеla, ABŞ, Əlcəzair, Çili, Yunanıstan, İraq, İsveç, Kanada, İsrail, Lüksemburq, Portuqaliya, Livan, Sudan, Honduras kommunist partiyaları, İtaliya Sosialist Partiyası və digər partiyalar almalı idilər. Məbləğin 60 min İraq dinarının Mustafa Barzani başda olmaqla İraq Demokrat Partiyasına, 20 min funt sterlinqinin Kiprdə AKEL-ə, 40 min dollarının Suriya Kommunist Partiyasına verilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Bu fonddan Türkiyə Kommunist Partiyasına 9 min 500 dolların verilməsi barədə qərar qəbul edildi. Bütün bu vəsaitlərin çaтdırılması SSRİ Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri Semiçastnıya həvalə edildi. Vəsait çatdırılarkən yardımın “Rumıniya həmkarlar ittifaqları şurasının nəzdində sol fəhlə təşkilatlarına beynəlxalq həmkarlar iтtifaqı yar-
67 dım fondu” tərəfindən edildiyini sюyləmək tapşırıldı 77 . SSRİ Dövlət bankı həmin məbləği xüsusi məqsədlər üçün MK katibi B.N.Po- nomaryova verdi. Soveтlərin бelə hərəkəтlərindən xəбərdar olan Türkiyə orqan- ları kommunist təbliğatını aparan şəxsləri daim izləyir və nəzarətdə saxlayırdı. 1964-cü ildə Pendikdə kommunist təbliğatını apardığı üçün Cümhuriyyət Xalq Partiyasının üzvü Sabri Baytek həbs edil- di 78
sosialisт inqilabının baş verməsi üçün əlverişli şərait mюvcud de- yildi. “Sosial Adalet” qəzetinin 1964-cü il 19 may tarixli nömrəsin- də yazılırdı ki, Türkiyədə inqilabi şərait yoxdur. Lakin irticaçı antiinqilabi çevriliş təhlükəsi vardır” 79 .
Kommunist təbliğatının aparılmasına dair məsələlər TBMM-də də müzakirə edilirdi. Deputatlar arasında bəzən bir-birini kommu- nist təbliğatı aparmaqda ittiham edənlər də tapılırdı. Ədalət Partiya- sından senator Fethi Tevetoğlu iclasların бirində eтdiyi çıxışında Cümhuriyyət Xalq Partiyasının üzvü Şükrü Koçun kommunist təb- liğatı ilə məşğul olduğunu deyərək kitabından bir hissəni oxumağa başladı. Bundan sonra onun partiya yoldaşları özü iclasda iştirak etməyən bir şəxsin ünvanına ittihamedici sözlərin səsləndirilməsinin doğru olmadığını söylədilər. İclasda ara qarışdı. Sədr mübahisə edənləri zorla sakitləşdirdi 80 .
Belə şəraitdə SSRİ ilə münasibətlərin necə olması Türkiyə da- xilində həm də partiyalararası mübarizə məsələsinə çevrilmişdi. Ya- ranmış daxili və beynəlxalq şərait iki юlkə arasında eтimad mühiтinin yaradılmasını, münasibətlərin normallaşdırılmasını tələb edirdi.
İki ölkə arasında etimad mühitinin yaradılması istiqamətində sovetlər ilk dəfə olaraq 1963-cü ildə təşəbbüslərə başladı. Həmin ildə SSRİ ilə Тürkiyə arasında birbaşa teleqraf xəttinin əsası qoyul- du. Arpaçay üzərində bəndin tikintisinə dair saziş imzalandı. SSRİ Ali Sovetinin dəvəti ilə 1963-cü il 30 may-14 iyun tarix- lərində TBMM senatının sədri Suat Hayri Ürgüplü başda olmaqla
Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|