“Mülkü müdafiə” fənni üzrə kollokvium suallarının cavabları Fövqəladə hal və onun növləri

4.Sosial  xarakterli  fövqəladə  hallar  -  peşə  əlamətinə,  dini  əlamət  üzrə  ,  kütləvi 

qayda-qanun pozuntusu üzrə olan FH-lər, 

5.Hərbi-siyasi  fövqəladə hallar-   millətlərarası  münaqişələr,  müharibələr, təsadüfi  

atom zərbəsinin neytral  ərazidə partlamasından əmələ gələn narazılıqlar və. s. 

 

1.4. Ekoloji xarakterli FH-lər və onların xarakteristikası. 

 

   Yerin vəziyyətinin (torpağın yer altının, landşaftın) dəyişiklikləri ilə bağlı FH-r: 

-  faydalı  yeraltı  qazıntıların  hasilatı  və  insanların  digər  fəaliyyəti  səbəbindən  yer 

səthinin çökməsi, sürüşməsi, uçqunları; 

-  torpaqda  (qruntda)  yol  verilən  qatılıq  dərəcəsindən  yuxarı,  agır  metalların  (o 

cümlədən radioaktiv) və digər zərərli maddələrin mövcudluğu; 

-  torpağın  bataqlıqlaşması,  şoranlaşması,  erroziyası  və  s.səbəbindən  geniş 

ərazilərin intensiv deqradasiyaya uğraması (pisləşməsi), səhralaşması; 

-  təbii  qazıntıların  (yeraltı  mineralların) bərpaolunmaz  tükənməsi ilə  bağlı krizisli 

hallar; 

-  sənaye  və  məişət  tullantıları  anbarlarının  (zibilxanalarının)  dolub-daşması 

səbəbindən,ətraf mühitin оnlarla çirkləndirilməsi ilə nəticələnən kritik hallar. 

.Atmosfer tərkibinin və xüsusiyyətlərinin (hava mühitinin) dəyişməsi ilə bağlı FH-

r: 

- antropogen fəaliyyəti nəticəsində kəsкin hava və iqlim dəyişkənlikləri; 

- atmosferdə zərərli qatışiqların həddinin aşması; 

- şəhər üzərində temperatur dəyişkənlikləri; 

- şəhərdə oksigen çatışmazlığı; 

- şəhər səs-küyünün yol verilən həddinin xeyli aşması; 

- geniş zonalarda turşu çöküntülərinin əmələ gəlməsi; 

- atmosferin ozon təbəqəsinin parçalanması; 

- atmosfer şəffaflığının xeyli dəyişməsi. 

Hidrosferаnin (yer üzündəki suların-okean, dəniz, göl-su mühitinin) vəziyyətinin 

dəyişməsi ilə bağlı FH-r;  

-  su  mənbələrinin  tükənməsi  və  ya  onların  çirkləndirilməsi  nəticəsində,  içməli  su 

çatışmazlığı; 

-  təsərrüfat-məişət  su  təchizatının  və  texnoloji  proseslərin  təminatının  təşkil 

edilməsi üçün lazım olan su ehtiyatlarının tükənməsi; 

-  daxili  dəniz  və  dünya  okeanı  zonalarının  çirkləndirilməsi  nəticəsində  təsərrüfat 

fəaliyyətinin və ekoloji tarazlığın pozulması. 

Biosferin vəziyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədar fövqəladə hadisələr: 

-yaşayış mühitinin dəyişməsinə həssas olan heyvan və bitki növlərinin yox olması; 

-geniş ərazilərdə yerin bitki örtüyünün məhv olması; 

-biosferin öz ehtiyyatlarının bərpa etmə qabiliyyətinin kəskin surətdə dəyişməsi; 

-heyvanların kütləvi halda məhv olması.  

 

1.5.Təbii  xarakterli  təhlükələr  və  onların  vurduğu  ziyan.  Fəlakətlərin     

yaranma səbəbləri. 

        Elmi-texniki  tərəqqinin  nailiyyətinə  baxmayaraq  cəmiyyət  üçün  fəaliyyət 

təhlükəsi,  o  cümlədən  də  təbii  fəlakətlərin  törətdiyi  təhlükə  artmaqdadır.  Təbii 

fəlakətlərdən  zərər  çəkənlərin  sayı  ildə  təxminən  6%  artır.  Bu,  əhalinin  sürətli 

---

artımı  və  iri  şəhərlərdə  çox  sıx  halda  məsunlaşması,  təbii  mühitin  korlanması  və 

təhlükəli  kortəbii  hadisələrin  güclənməsinə  imkan  yaranması,  eləcə  də  bir  çox 

ölkələr arasında kommunikasiya və texnoloji əlaqələrin poulması ilə izah edilir. 

       Epidemoloji  fəlakətlər  üzrə  Elmi-Mərkəzin(Brüssel)  məlumatlarına  görə, 

1965-ci  ildən  1992-ci  ilədək  dünyada  təbii  fəlakətlərdən  3,6  milyon  insan  məhv 

olmuş,  3  milyarddan  çox  adam  zərər  çəkmiş,  ümumi  iqtisadi  ziyan  340  milyard 

dollardan artıq olmuşdur.  

      Ən  çox  iqtisadi  itkilər  törədən  fəlakətlər  subasma,  quraqlıq  və  zəlzələdir; 

bunlar möcud olan bütün fövqəladə hadisələrin müvafiq surətdə 32,22 və 10 faizini 

təşkil  edir.    Bütün  kortəbii  təhlükələri  aşağıdakı  növlərə  aid  etmək  mümkündür: 

geofiziki,  geoloji,  meteoroloji  və  aqrometeoroloji,  dəniz  hidroloji,  hidroloji 

təhlükəli hadisələr, insanların infeksion, heyvanların (yolxucu) xəstəliklər və kənd 

təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlik və zərərvericilərə məruz qalması. 

Təbii fəlakətlər davam etmə müddətinə görə iki cür olur: 

-qəflətən baş verənlər (zəlzələlər, qasırğalar,tornadolar); 

-uzunmüddətli davam edənlər (epidemiyalar, daşqınlar, epizootiyalar və s.) 

 

Təbii fəlakətlər yaranma səbəblərinə görə də iki cür olurlar:  

Təbii  amillərlə  bağlı  olanlar  (vulkan  püskürməsi,  dəniz  səviyyəsinin  güclü 

ləngəri,  güclü  daşqınlar,  qasırğalar,  güclü  hərarətli hava,  buzlaşma  və  s.).  Bunlar 

əsasən maddələrin sürətli yer dəyişməsi (zəlzələ və sürüşmələr), yerdxili enerjinin 

üzə çıxması (vulkanlar), çaylarda, göllərə, dənizlərdə suyun səviyyəsinin qalxması 

(daşqınlar, sunamilər), qeyri- adi küləyin təsiri (qasırğa, uraqan, tornadolar). 

Antropogen amillərlə bağlı olanlar (toz burulğanları, erroziya) 

Bir  çox  təbii  fəlakətlərin  yaranması  isə  həm  təbii,  həm  də  antropogen  amillərlə 

bağlı olur (yanğınlar, torpağın erroziyası, uçqunlar və s.)  

 

 

 

2.1.

Geofiziki  təhlükəli təzahürlər. Onların baş vermə səbəbləri. 

 

Zəlzələ-  ən  çox  dağıdıcı  qüvvəyə  malik,  ağılasığmaz,  idarə  olunmaz  təbbi 

fəlakətdir.  Zəlzələ deyildikdə yeraltı təkan və yer qatının titrəmələri, yer qatının və 

yaxud  mantiyanın  üst  qatının  sürüşməsi  və  parçalanması  nəticəsində,  böyük 

məsafələrə elastik dalğavari ötürmələr başa düşülür. Zəlzələlər qəflətən yaranan və 

tez  yayılan  fövqəladə  hallara  aiddir.  Bu  zaman  ərzində  təxlyə  və  qabaqlayıcı 

tədbirlər görmək mümkün deyil. Zəlzələlərin tektonik, vulkanik, eləcə də uçqun və 

bəndlərin  yarılması  nəticəsində  meydana  çıxan  törəmə  zəlzələ  növləri,  sualtı 

zəlzələ, habelə yerə meteorit düşməsi və ya planetimizin digər kosmik obyektlərlə 

toqquşması  nəticəsində  baş  verən  zəlzələ  növləri  olur.  Tarixdə  ilk  qeydə  alınmış 

zəlzələ  eramızdan  2050-  il  əvvələ  aiddir.  Son  500  il  ərzində  dünyada  zəlzələlər 

nəticəsində  4,5 milyon insan tələf olmuşdur. Titrəyişin gücü (balı) Rixter, Merkali 

və s. şkalaları üzrə müəyyən edilir.  

Vülkan  püskürmələri-  yer  qatının  kanalları  və  qatları  üzərində  yaranan,  yer 

üzərinə  lava,  kül,  zərərli  qazlar,  su  buxarı  və  dağ  cisimlərini  püskürən  geofiziki 

hadisəyə  deyilir.  Yer  üzərində  522  fəaliyyətdə  olan  vulkan  qeydə  alınlb  və 

bunlardan  20-40-ı  hər  il  püskürür.  Ən  çox  vulkan  İndoneziyada,  Yaponiyada, 

Mərkəzi Amerikadadır. Vulkanların püskürməsi zamanı əsas zədə yetirən faktorlar 

---