sayılmağa layiqdir. O, özünün çoxsaylı əsərlərində, xüsusilə «Siyasət» və «Etika»
adlı əsərlərində «İqtisadiyyat» anlayışının
nəzəri təhlilini verir, onun məqsəd və
funksiyalarını göstərir. Onun fikrincə «İqtisadiyyat» insanın təsərrüfat fəaliyyəti
dairəsidir. Bu, həyat üçün lazım olan məhsulların istehsalı zərurətindən doğan təbii
təsərrüfat fəaliyyətidir. İqtisadiyyat anlayışlarına təsərrüfatın inkişaf qanunları və
idarəedilmə qaydaları da daxildir.
Aristotel quldarlıq quruluşunu təbii və qanunauyğun bir cəmiyyət hesab edirdi.
O, qula, qul əməyinə də təbii hadisə kimi baxırdı. Aristotelin nəzərində qul
əməyinə əsaslanan kiçik əkinçilik təsərrüfatları hər şeylə özünü təmin etməlidir.
Lakin, tələbatın ödənilməsi üçün çatışmayan bəzi məhsulları ədalətli mübadilə
yolu ilə başqalarından ala bilərlər. O, sərvətin təbii formasını da qul əməyi ilə
yaradılan və pula çevrilməyən sərvət kimi təsəvvür edirdi.
Beləliklə, o, qul
əməyinə əsaslanan natural təsərrüfat sisteminə və onun idarə edilməsinə üstünlük
verirdi. Bununla yanaşı elm tarixində ilk dəfə Aristotel əmtəə-pul münasibətlərinin
mahiyyətini və qanunauyğunluqlarını araşdırmışdır. O, bir sıra əsərlərində sərvət,
onun formaları, mübadilə, əmtəə, pul, qiymət, ticarət, kapital və faiz kimi
kateqoriyaları nəzəri baxımdan tədqiq və təhlil edir və öz fikirlərini bildirir. Onun
ən böyük xidməti əmtəənin təhlilidir. Bu yolla o, əmtəənin ikili xarakterini, isteh-
lak dəyəri və mübadilə dəyəri olması xassələrini müəyyənləşdirmişdir.
Yeni eranın IV əsrindən başlayaraq xristian dini rəsmi dövlət dini (Roma
imperiyasında) elan edilmişdir. Bunun nəticəsində ictimai-iqtisadi həyatın yönəl-
dilməsi və tənzimlənməsi «Bibliya» və «İncil»in ehkamlarının
təsirinə məruz
qalmışdır. Heç təsadüfi deyil ki, K.Marks Avropada orta əsrlər dövründə iqtisadi
fikrin inkişaf edə bilməməsinin səbəbini katolik dininin hökmranlığı nəticəsi kimi
izah etmişdir.
İlkin xristianlıqda, onun müqəddəs kitabı «İncil»də insanların əməkdə, işdə,
bölgüdə bərabərliyi təbliğ olunur. İnsanlarda dözümlülük, sərvətə, var-dövlətə
uymamaq fikri əsas götürülür. Xristianlıq hamının əməyinin, işinin bəhrəsi ilə
həyat sürməsini vacib sayır. «İncil»də deyilir: «İşçi öz əmək haqqına layiqdir»
(İncil, Azərb. dilində, səh.524). «...başqaları əmək sərf edirlər və siz onların
əməyinə şərik olursunuz» (səh.221). Müqəddəs Pavelin bir açıqlamasında deyilir:
«Kim işləmirsə, onun dişləməyə haqqı yoxdur».
Məşhur din xadimi italiyalı rahib Foma Akvinski (1225-1274)
özünün dini-
fəlsəfi görüşlərində cəmiyyətin təbəqələrə bölgüsünü dini ehkamlarla əsaslandır-
mağa çalışmışdı. O, insanların maddi və mənəvi cəhətdən aşağı və yüksək dərə-
cələrə, təbəqələrə bölgüsünün səbəbini ilahi qanunlarla izah etməyə çalışır. Belə
bir şəraitdə o, hamını dözümlü olmağa, öz taleyi ilə barışmağa çağırırdı.
§2. İqtisad elminin yaranması və formalaşması
Yuxarıda göstərildi ki, iqtisadi fikir və təlimlər uzun tarixi dövr ərzində xüsusi
bir elmin öyrənmə obyekti olmamışdır. Bu elm yalnız XVII-XVIII əsrlərdə bir nə-
zəriyyələr sistemi kimi formalaşmağa başlamışdır. Həmin dövrlərdə elmlərin
təsərrüfatı, yeni elm-bilik sahələrinin meydana çıxması üçün maddi, iqtisadi və
mənəvi şərtlər də yetişmişdir. Belə ki, XVI əsrin sonu,
XVII əsrin əvvəllərində
11
Avropa ölkələrinin ictimai-iqtisadi həyatında böyük dönüş yaranmağa başlamışdır.
Xüsusi mülkiyyətin müxtəlif formalarına, azad sahibkarlığa, xüsusi təşəbbüs və
rəqabətə əsaslanan yeni cəmiyyətin yaranması və təşəkkül tapması bu dövrün sə-
ciyyəvi xüsusiyyəti idi. Bu şəraitdə əmək bölgüsünün dərinləşməsi, ma-
nufakturanın yaranması, daxili və xarici bazarların genişlənməsi, pul tədavülünün
rolunun artması kimi proseslər baş verirdi. Bir sözlə, yeni,
daha yetkin və
mürəkkəb bir iqtisadi sistem meydana gəlirdi. Yeni yaranan və inkişaf edən bu iqti-
sadi münasibətlər sistemi onu nəzəri cəhətdən öyrənən, araşdıran və təhlil edən
xüsusi bir elm sahəsinin də meydana çıxmasını zəruri edirdi. Eyni zamanda həmin
iqtisadi, ictimai şərait iqtisad elminin yaradıcılarını və klassiklərini də yetişdir-
mişdir.
İqtisad elmi yaranmasından başlayaraq sistemli bir elmə çevrilməsinə qədər bir
sıra mərhələlər keçirmişdir. Onun əsas
mərhələlərindən biri Merkantilizm deyilən
məktəb olmuşdur.
Merkantilizm - italyan dilində ticarət, tacir deməkdir. Bu əslində Avropada
XVI-XVII əsrlərdə iqtisad elminin bünövrəsini qoyan bir nəzəri məktəbin adıdır.
Müxtəlif elm və peşə sahələrindən olan bu nəzəri məktəbin görkəmli
nümayəndələrindən ingiltərəli Vilyam Staffor (1554-1612), Tomas Man (1571-
1641), italiyalı Qaspar Skarufari (1519-1584), fransalı Antuan Monkretyen (1575-
1621) kimi şəxslər iqtisadi-nəzəri fikrin inkişafına böyük xidmət göstərmişlər. Elə
elmin ilk adı da Merkantilist Monkretyen tərəfindən verilmişdi. Monkretyen qədim
yunan sözlərindən olan «siyasət» və «iqtisadiyyat» anlayışlarını birləşdirərək əsər
yazmışdır. Onun Fransa kralı XIII Lüdviqə həsr etdiyi bu əsəri 1615-ci ildə «Siyasi
iqtisad traktatı» adı ilə nəşr olunmuşdur. O, bu kiçik həcmli əsərində dövlətə
müraciət edir, onu Fransada milli iqtisadiyyatın dirçəlməsinə kömək göstərməyə
çağırırdı. Monkretyen
ölkə daxilində sənayeçilərin, tacirlərin, əkinçilərin sərbəst
inkişaf etməsi üçün xaricdən gətirilən mallar üçün yüksək gömrük rüsumları
qoyulması təklifini bildirirdi. Onun bu əsəri nəzəriyyədən çox praktiki məsələlərin
həllinə yönəldilmişdir. Lakin «Siyasi iqtisad» adı altında yazılan bu birinci əsər
iqtisadi məsələlərin öyrənilməsinə və tədqiqinə nəzəri cəlb edirdi.
Merkantilistlərin nəzəri-iqtisadi görüşlərində iqtisadiyyat vahid bir sistem kimi
öyrənilmir. Onlar, yalnız iqtisadiyyatın bir sahəsini, əmtəə tədavülü
dairəsini
tədqiq və təhlil edirlər. Bunun obyektiv səbəbi ondadır ki, merkantilistlər ticarət
kapitalının həlledici rol oynadığı dövrdə yaşamış, ilkin kapital yığımı dövrünü
keçirmişlər. Buna görədir ki, merkantilistlər sərvəti və onun artırılmasını, top-
lanmasını pul formasında təsəvvür edirdilər.
Merkantilizm bir iqtisadi-nəzəri cərəyan kimi əmtəə və pul tədavülü dairəsini,
sərvətin pul formasını və onun artırılması yollarını tədqiq və təhlil etmişdir.
Onların çoxsaylı əsərlərində ifadə edilmiş nəzəri görüşləri iqtisad elminin
yaranmasına və inkişafına böyük xidmət göstərmişdir.
Fiziokratlar - Fiziokratiya sözü, iki yunan sözündən - «fizis» təbiət və «kratos»
hakimiyyət sözlərinin birləşməsindən törəyən «Təbiətin hakimiyyəti» deməkdir.
Bu iqtisad elmi tarixində yeni bir nəzəri məktəbin adıdır. Tədavül sferasını öyrənən
merkantilistlərdən fərqli olaraq fiziokratlar təbiətlə bağlı olan əkinçilik, kənd
təsərrüfatı istehsalını tədqiq etməyi əsas tutmuşlar. Bununla onlar iqtisadiyyatın
12