Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
fikrini belə ifadə etmişdir: ―gizit‖in miqdarını bir dirhəm təyin etdilər. Ona görə ki, dehqan (kəndli) inciməsin, narazı olmasın‖ 93 . Sənətkarlardan ildə bir dəfə can vergisi tonlanırdı. ―Gizit‖ Sasani imperiyasının ərazisində yaşayan xristianlardan alınırdı 94 . Torpaq, can və ―gizit‖ vergilərindən başqa ―fərvərdigan‖, habelə ―mehrigan‖ şənliklərində də hədiyyələr qəbul edilirdi ki, bunlar da öz növbəsində şahənşahın xəzinə gəlirinə aid idi. Səltənətə məxsus olan malikanələrdən və xalisə torpaqlarından, xüsusilə Ermənistan, İran qızıl mədənlərindən, habelə müharibələrdə əldə edilmiş qarətdən (qənimətdən), gömrüklərdən və başqa mənbələrdən də külli miqdarda gəlir əldə edilirdi 95 . Xosrov Ənuşirəvan peşə sahibləri və sənətkarların da can vergisini nizama saldı. Peşə sahibləri və sənətkarlar 20 yaşından 50 yaşına qədər vergi verməli idilər. Onlar varlarına görə bir neçə təbəqəyə bölündü. Ən varlı olan sənətkar 12, ondan aşağı olan 8, daha aşağı dəstə 6, rəiyyət isə ildə dörd dirhəm verməli idi 96 . Vergini daha müntəzəm toplamaq məqsədi ilə ölkə bir neçə zonaya bölündü. Zonalar isə ―ustan‖, yaxud ―kur‖ adlandırıldı. Hər ―kur‖ da öz növbəsində bir neçə rayona bölündü. ―Kur‖un vergi toplayanlarına ―gəbə‖ deyilirdi. Torpaq və can vergilərini nizama salan şəxsə ―vastruyuşansalar‖ və yaxud ―vastruyuşbəz‖ adlanırdı. Həmin şəxslər tacir və sənətkarların can vergilərini topladıqlarına görə ―hütuxşbaz‖ (peşə və sənət sahiblərinin rəisi) ləqəbi də daşıyırdılar 97 . Əli Sami öz əsərində həmin məsələni araşdıraraq qeyd edir ki, ―hütuxşbazlar‖ əsl mənada maliyyə, kənd təsərrüfatı ticarət və peşə-sənət naziri vəzifəsini ifa edirmişlər. Xəzinədarlar isə ―gəncur‖ adlanırdı 98 . Müəllif sözünə davam edərək göstərir ki, dövlət müfəttişləri yoxsul kəndlilərə kömək edib onlarda əkinçiliyi inkişaf etdirməyə maraq yaratmaq məqsədilə şəhər, qəsəbə və kəndləri gəzir və qarşıda olan çətinlikləri aradan qaldırırdılar. Onlar əkin sahələri təbii fəlakətlərə və müəyyən xəstəliklərə məruz qalmış kəndliləri həmin il torpaq vergisindən azad edirdilər 99 . Səid Nəfisi, Əli Sami və İranın başqa tarixçiləri yuxarıda göstərdiyimiz vergi sistemində olan dəyişikliyi proqressiv və zəhmətkeşlərin mənafeyinə uyğun bir hadisə kimi təhlil etməyə səy göstərir. Halbuki, yeni vergi sistemi istər əkinçilərin, istərsə də sənətkarların iqtisadi vəziyyətini nəinki yaxşılaşdırmırdı, bəlkə əksinə, onların onsuz da qənaətbəxş olmayan iqtisadi şəraitini çətinləşdirir və amansız istismar edilmələrini daha da artırırdı. Yeni vergi qanunu formal olsa da bir tərəfdən əkinçiliyi inkişaf etdirir, digər tərəfdən isə tarlalardan səmərəli 93 Fordovsi. Göstərilən əsəri, s. 209. 94 Əli Sami. Göstərilən əsəri, s. 209. 95 Əli Sami. Göstərilən əsəri, s. 210. 96 Yenə orada, s. 211. 97 Yenə orada, s. 211 – 212. 98 Yenə orada. 99 Yenə orada, s. 212. surətdə istifadə edilməsinə imkan yaradırdı. Lakin əvvəlki sistemdən fərqli olaraq əkinçinin ixtiyarında olan torpaq sahəsinin istifadə edilməsindən asılı olmayaraq həmin il kəndli dincə qoyulmuş torpağa da müəyyən edilmiş vergini verməli idi. Bütün bunlar getdikcə xalq kütlələrinin narazılığına səbəb olurdu. Bu zaman İran hakimiyyətinə tabe olan ölkə və vilayətlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da feodal münasibətlərinin möhkəmlənməsi ilə əlaqədar olaraq kəndlilərin vəziyyəti gündən-günə ağırlaşırdı. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, torpaqdan istifadə edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq kəndli hər il məhsulun bir hissəsi əvəzinə nəğd pul verməli idi. Digər tərəfdən əyanlar, ruhanilər və qoşun başçıları (hərbçilər) nəyin bahasına olursa-olsun məhsuldar torpaqları öz əllərinə keçirməyə cəhd göstərirdilər. Azad icmalar dövlət tərəfindən də sıxışdırılıb amansızcasına istismar edilirdi. Bir sıra icmalar üzərlərinə qoyulmuş yüksək vergi və mükəlləfiyyətlərin öhdəsindən gələ bilmədikləri üçün istər-istəməz iflasa uğrayırdı. M. Ravəndi Sasanilər hakimiyyəti dövründə dörd silkin (təbəqənin) mövcud olduğunu göstərir. Onlardan birinci-silkə şahzadələr, əmirlər, iri feodallar və ruhanilər, ikinci silkə hərbçilər, üçüncü silkə dəbirlər, dördüncü silkə isə xalq kütləsini təşkil edən kənd və şəhər əhalisi daxil idi. Bu silklərin hər biri də özlüyündə bir neçə qrupa bölünməklə ictimai təbəqənin bir peşə nümayəndəliyini təşkil edirdi. Hər silkin daxilində işləri idarə etmək üçün başçılar təyin edilirdi. Ruhanilər silkini ―möbədlər möbədi‖, hərbçiləri ―spahbəz‖, dəbirləri isə ―dəbirbəz‖ idarə edirdi. Şahzadələr, habelə tiyul və iqta torpaq sahələrinə malik olan kiçik əmirlər ölkənin müxtəlif əyalətlərini idarə edirdi. Lakin bu hakimlər bilavasitə şahənşaha tabe idilər. Bu kiçik şahlıqların hökmranlığı irsi mahiyyət daşıyırdı. Lakin onlar daxilən müstəqil olsalar da öz ordularını daima şahənşahın ixtiyarına verməli, könüllü olaraq vergi ödəməli idilər 100 . Sasanilər dövründə İran bir növ konfederasiya və yaxud müxtəlif dövlətlərdən ibarət olmuşdur. Bunlara Farsların doğma yurdları olan İran (İran şəhr), digəri isə Sasanilər tərəfindən işğal edilib öz ölkələrinə birləşdirilmiş qeyri- İran (Əniran) ərazisi daxil idi 101 . Həmin dövrdə Azərbaycan ərazisi də Sasanilər tərəfindən işğal edilib İran ərazisinə birləşdirilmişdir. ――Tiyul‖ və ―iqta‖ sahiblərinin imtiyazları haqqında‖ məlumatımız yoxdur. Misal üçün, şahın əyalətlərə təyin etdiyi hakimlərinin ixtiyarında olan iqtalara olan münasibətləri məlum deyildir 102 . Sasanilərin dövründə bəzi mənsəb və peşələr yenidən keçmişdə olduğu kimi irsi olaraq yeddi ailənin ixtiyarına keçir 103 . Bu ailələrdən birinci şahın başına 100 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 457. 101 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 456 - 457. 102 A. Kristensen. Göstərilən əsəri, s. 133 – 140. 103 M. Ravəndi. Göstərilən əsəri, s. 453. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|