Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sasanilərin dövründə olan feodalizmin xüsusiyyətləri haqqında məlumatın az olmasına baxmayaraq iri feodallar istər yerli, istərsə də mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqla bərabər, həm də hər ikisinə vergi toplamalı və habelə hərbi xidmət göstərməli idilər 82 . Nizamülmülk torpaq mülkiyyətinin qorunub saxlanması və müqəddəsliyi haqqında ―Ənuşirəvan və Azərbaycanın hakimi‖ adlı hekayətində yazır ki, ―...hakim özündən ötəri imarət tikdirib və bağ saldırmaq istəyirdi. Lakin qarının daxması və həyətyanı torpağı bu işin icra edilməsinə mane olurdu. Qarının öz mülkünü satmaq istəməməsinə baxmayaraq, hakim həmin daxma və torpağı zorla ondan aldı. Qarı Ənuşirəvanın yanına gedib şikayət etdi. Ənuşirəvan bir nəfəri işlə tanış olmaq üçün oraya göndərdi. Nəticədə məlum oldu ki, hakim Xorasan, Fars, İraq və Azərbaycanda xeyli karvansaraya, yaşayış binasına və malikanəyə sahibdir. Qarının şikayəti qəbul edilib daxması və həyətyanı sahəsi özünə qaytarılmışdır 83 . A. Kristensen göstərir ki, əyalətlərdə olan hakimlərin ―tiyul‖ və ―iqta‖lara olan münasibətləri lazımi qədər məlum deyildir. Lakin ehtimal etmək olar ki, əksər vaxt böyük ―tiyul‖ sahiblərinə əyalətlərin hakimliyini tapşırırdılar. Ona görə ki, həmin şəxslər öz əyalətlərində geniş torpaq sahələrinə və həm də su təsərrüfatına malik idilər 84 . Sasanilər dövrünün ictimai təbəqələri haqqında məlumat verən Səid Nəfisi yazır: ―Sasanilərin dövründə İran əhalisi dörd təbəqəyə bölünürdü. Ruhanilər, hərbçilər, idarə işçiləri (maliyyə və mülki işlərlə məşğul olanlar), əkinçi və sənətkarlar‖ 85 . Müəllif bu dörd qrupun hər birinin öz növbəsində çoxlu dəstələrə bölündüyünü qeyd edir və göstərir ki, hər bir dəstə bir ictimai peşənin nümayəndəsi sayılırdı. Belə ki, ruhanilər qazilərə və məbədlərin başqa təbəqələrinə bölünürdü. İdarə işçiləri dəbir, hakim, münəccim və habelə şairlərə, tacirlər, dükançılar isə dördüncü qrupa şamil edilirdi. Hər bir dəstənin özünün rəisi olmaqla bərabər onun əlaltısı olan müfəttişlər (müavini) işləri yerinə yetirir, təhsildar xərac (vergi) toplayır. Usta isə şagirdliyə nəzarət edirdi 86 . Tanserin məktubunda Sasanilərə tabe olan əyalətlərin əhalisi ictimai nöqteyi-nəzərdən dörd silkə bölünür: kahinlər, hərbçilər, dəbirlər və digər peşə sahibləri daxildir 87 . Pəhləvi dilində yazılmış ―Hacıabad‖ kitabəsində I Şahpur ölkənin yuxarı təbəqələri qarşısında ox atır. Burada göstərilmiş təbəqələr bunlardır: hakimlər (şəhrdarlar, pəhləvi dilində ―şatre daran‖), daha doğrusu, İran şahzadələri, 82 Yenə orada, s. 54 – 55. 83 Nizamülmülk. Siyasətnamə. 84 A. Kristensen. Göstərilən əsəri, s. 32 – 33. 85 S. Nəfisi. Təməddün-e İran-e Sasani, Tehran, 1331. Müqəddimə. 86 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri. Göstərilən əsəri, s. 2 87 Name-i Tanser, Tərcümei, M. Minəvi, Tehran, 1333, I Vispuran (Vispəhran) əsilzadələr (vəzərgan) və azatlar 88 (azadlar). Ərəblər ―azat‖ sözünü ―əhrar‖la əvəz etmişlər. ―Əhrar‖ sözünün mənasına gəldikdə ―azad‖ deməkdir. Şahpurun kitabəsi Sasani dövlətinin tabeliyində olan əyalətlərin fəhristi ilə başlayır. Orada göstərilir ki, qərbdə Ermənistan, Gürcüstan, Kür vadisi bütünlüklə Qafqazda olan Allan keçidinə qədərki yerlər Şahpura tabe idilər 89 . İran arxeoloqu Əli Sami yuxarıda göstərdiyimiz Allan torpağını Aran və yaxud Albaniya ilə eyni yer olduğunu iddia edir. Halbuki, Allan müasir Daryal keçidi ətrafına deyilir və allanlar həmin ərazidə yaşayırdılar. Alban torpaqlarına gəldikdə, Qafqaz dağı, Xəzər dənizi və Kür vadisini əhatə edirdi. Sasanilər dövrünün vergiləri haqqında məlumat verən Əli Sami göstərir ki, dövlətin gəlirinin ən mühüm hissəsini ―xərac‖ və ―kizit‖ vergisi təşkil edirdi. Torpaq və can vergiləri aşağıdakı qayda üzrə təyin olunurdu. Belə ki, hər mahalın əkin sahəsinin məhsuldarlığından və habelə onun mövqeyindən (şəhərə yaxın və əksinə, uzaq olması ilə əlaqədar) asılı olaraq məhsulun 1 / 3 -dən 1 / 6 həcmində toplanırdı 90 . Vergilərin bu qayda ilə toplanması bir sıra çətinliklər törətdiyinə görə əkinçiləri narazı salırdı. Belə ki, dövlət məmurları öz vəzifələrindən istifadə edib, məhsulun vaxtında yoxlanılıb və vergi miqdarının təyin edilməsini ləngidirdilər. Bu səbəbə görə də məhsulun xeyli hissəsi tələf olurdu. Ona görə də Qubad vergi sistemini dəyişdirmək qərarına gəldi. Lakin həmin qərar Xosrov Ənuşirəvanın dövründə həyata keçirildi. Əkin sahələrinin miqdarından asılı olaraq aşağıdakı qaydaya görə vergi təyin edildi. 2400 kvadratmetr (bir ―cərib‖) əkin sahəsindən ildə bir dirhəm, həmin miqdarda olan üzümlüklərdən 8 dirhəm, yoncalıqlardan 7 dirhəm, çəltiklik (beş dankdan) bir dirhəm, farsda olan hər dörd xurma ağacından bir dirhəm, hər 6 assuri xurmasından bir dirhəm, habelə hər 6 zeytun ağacından ildə bir dirhəm toplanılması təyin edildi 91 . Həmin qanundan sonra natural şəklində toplanan məhsulun bir hissəsi pul vergisi ilə əvəz edildi. İkinci bir tərəfdən vergi məhsulun həcminə görə deyil, torpaq sahələrinə görə təyin edilməyə başladı. Məhsulları təbii xəstəliklərə məruz qalmış şəxslərə güzəştlər edilirdi 92 . Qeyd etmək lazımdır ki, atların bəslənilməsində istifadə edilən arpanın vergi miqdarı buğda ilə bərabər idi. Həmin vergilərin ən yüksək miqdarını eynilə Azərbaycan ərazisinə də tətbiq etmək olar. ―Gizit‖ və yaxud ―gəzid‖ arami mənşəli söz olub, sonralar fars dilinə keçmişdir. Firdovsi ―gizit‖ haqqında öz 88 S. Nəfisi. Göstərilən əsəri, s. 2. 89 Yenə orada. 90 Ə.Sami. Təməddün-e-Sasaniyan, I cild, Tehran, 1942, s. 209 - 220 91 Yenə orada, s. 209. 92 Yenə orada. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|