Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
geniş torpaq sahibləri idilər. Bu torpaqlar irsi olaraq şah nəslinin adlı-sanlı şəxslərinin xüsusi mülkiyyəti hesab olunurdu 41 . Məlumdur ki, Sasanilər imperiyası yarandıqdan sonra Atropatena onun tərkibinə daxil edildi. Bu səbəbə görə də biz onun iqtisadi və təsərrüfat həyatı məsələlərini tədqiq etdikdə siyasi cəhətdən mərkəzi hakimiyyətə tabe olduğu kimi, iqtisadi nöqteyi-nəzərdən də ondan asılı olan bir əyalət kimi nəzərdə tutacağıq. Əlbəttə, belə olduqda, o dövrdə İranda olan bir sıra islahat və başqa qayda- qanunları Atropatena ərazisinə də şamil etmək məqsədəuyğundur. Hər hansı bir ölkənin təsərrüfat həyatı məsələləri, xüsusilə onun əkinçilik və maldarlığının tarixi öyrənilən zaman qismən olsa da oranın suvarma sistemindən də bəhs etmək vacib və zəruridir. III—VII əsrlərdə Azərbaycanda mövcud olmuş suvarma sistemi haqqında yazılı məlumatın olduqca az olması həmin məsələnin istənilən dərəcədə işıqlandırılmasını çətinləşdirir. Biz Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraitini izah etdiyimiz bölmədə yalnız həmin ölkənin su ehtiyatı mənbəyi olan çayların adını çəkməklə kifayətləndik. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda əkin sahələri yalnız çaylar vasitəsi ilə deyil, həm də süni kanallar, habelə kəhrizlər vasitəsi ilə də suvarılırdı. Ümumiyyətlə, bütün Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda əkinçiliyin inkişafı tarixi onun suvarma sisteminin inkişaf səviyyəsi ilə əlaqədardır. Süni suvarma sistemi, onun Şərq ölkələrindəki əhəmiyyəti haqqında K. Marks yazmışdır: ―Xüsusən böyük səhradan başlanıb Ərəbistan, İran, Hindistan və Tatarıstandan keçərək Asiya yaylasının ən yüksək vilayətlərinə qədər uzanan geniş çılpaq səhralarda iqlim şəraiti və torpağın spesifikliyi, kanallar və irriqasiya qurğuları vasitəsi ilə süni suvarma sistemini Şərq əkinçiliyinin əsasına çevirmişdir‖ 42 . ―Matikan hazar-Dadistan‖ kitabının XXII fəslində də suvarma kanalları və onların xüsusiyyətlərindən bəhs edilir. Məlum olduğu kimi, bu kitab Sasanilər dövrünün hüquqi qanun məcmuəsidir. Ona görə də həmin qanun məcəlləsində yeri gəldikcə kanalların çəkilməsi, ondan istifadə hüquqları və s. dən bəhs olunur 43 . Məlumdur ki, quru və isti iqlim şəraitinə malik olan ölkələrdə yer səthində olan sular həmin ölkənin təsərrüfatını su ehtiyatı ilə kifayət qədər təmin edə bilmir. Azərbaycanın da bir sıra rayonları belə quru iqlimə malikdir. Ona görə də Şərqin başqa ölkələrində olduğu kimi burada da süni suvarma sistemi qədim tarixə malikdir. Təsərrüfatda kəhrizlərdən də lazımınca istifadə olunurdu. Süni suvarma sistemi haqqında T. Bəhrami Arriana istinad edərək yazır: ―İskəndərin canişinləri su bəndləri və bu bəndlərin nə məqsədlə tikilməsi ilə tanış olmadıqlarına görə belə fərz edirdilər ki, iranlılar həmin su bəndlərini özlərini 41 Н. Б. Пигулевская. Города Ирана в раннем средневековье. М.-Л., 1966, с. 174 42 K. Marks, F. Engels. Seçilmiş əsərləri, I cild, Bakı, 1958, s. 328. 43 Matikan... 1 - 9 düşməndən müdafiə etmək məqsədilə tikib lazım gəldikdə isə bəndləri açıb düşmən ordularını məhv edirmişlər 44 . Əl-Şüştərinin yazdığına görə ―Hələ İskəndərin Şərqə olan yürüşündən əvvəl, Şüştərdə şəhərdən kənarda olan ―Dariyan‖ adlı su kanalının çəkilməsinə ―Böyük Dara‖ (birinci Dara) tərəfindən başlanmışdır‖. Lakin işin qurtarması Dara ibn Daranın dövrünə təsadüf edir. Həqiqətən də su yaşayış, həyat, bol məhsul deməkdir. Su olmayan yerdə kənd təsərrüfatı nemətlərinin bol olması mümkün deyildir. Dini kitab olan Avestada suyun müqəddəs sayılmasından, onun əhəmiyyətindən, təmiz saxlanılmasından, əkinçilikdə necə istifadə edilməsindən dəfələrlə söz açmışdır 45 . Həmin kitabın hissələrindən olan istər ―Qatlarda‖ 46 , eləcə də ―Vəndidad‖da 47 süni surətdə suvarma sistemi haqqında məlumat verilir. Lakin Avesta məşğul olduğumuz dövrdən daha qədim olduğu üçün biz burada pəhləvi kitablarına istinad etməyi daha məqsədəuyğun hesab edirik. Pəhləvi dilində yazılmış ―Matikan hazar-Dadistan‖ 48 İranda mövcud olmuş süni suvarma sistemi haqqında ətraflı məlumat verən ilk mənbələrdən biridir. Həmin kitabda əkinçiliyin inkişafında süni suvarma sisteminin mühüm əhəmiyyətə malik olmasından danışılır. Şübhəsiz ki, süni suvarma sisteminin mövcud olması, xüsusən mülkiyyət formasının nə dərəcədə yayılmasını göstərən amillərdən biridir. Süni suvarma sisteminin geniş surətdə inkişaf etməsi xüsusi mülkiyyət formasının mövcud olduğuna əsas dəlildir. Həmin kitabın məzmunundan aydın olur ki, bu sistem V—VI əsrlərə aiddir 49 . Dara ibn Dara tərəfindən çəkilən kanala Parfiya dövründə əhəmiyyət verilmədiyinə görə kanalın suyu qurumuşdur. Bu səbəbə görə də şəhərin ətrafında salınmış bağlar və bostanlar az müddət ərzində qurumaqla həmin ərazi xarabazarlığa çevrilmiş, şəhər və onun ətrafında yaşayan əhali oradan köçüb getmişdir. Sasanilər hakimiyyət başına gəldikdən sonra Babəkan oğlu Ərdəşir yenidən həmin kanalı təmir etdirib və şəhərin abadlaşdırılmasına başlamışdır 50 . Lakin Ərdəşir vəfat etdikdən sonra iş yarımçıq qalmışdır. Həmin işi onun nəvəsi olan Şahpurun oğlu Hörmüz davam etdirmişdir. İranın başqa vilayətlərindən bu şəhərə çoxlu işçi qüvvəsi köçürülmüşdür 51 . Bu faktı qeyd etməkdə məqsədimiz Parfiya dövründən fərqli 44 Tağı Bəhrami. Tarix-e Kəşavərdzi İran, Tehran, 1330, s. 23; Appian Makedoniyalı İskəndərin səyahətinin tarixi, London, 1818. 45 Avesta, Kopenhagen, 1910, Vəndidad, XXII. 46 İbrahim Purdavud. Qatha, Bombey, 1927, s. 57 47 Matikan hazar-Dadistan, Bombey, 1940 48 Yenə orada, XXII,, 1-9, s. 238 – 243. Əl-Şüştəri 1344-cü ildə Kəlküttədə nəşr etmiş ―Təzkireyi- Şüştər‖ əsərində su kanalları haqqında məlumat vermişdir. 49 Matikan, XXII, 1 – 9, s. 238 – 243. 50 Əl-Şüştəri. Göstərilən əsəri, s. 4 – 5. 51 Yenə orada. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|