GİRİŞ
Mikotoksinler;
Aspergillus,
Penicillium,
Fusarium, Alternaria ve Claviceps gibi mantar
(küf) cinslerinin sekonder metabolizması sonucu
oluşan, düşük molekül ağırlıklı, çok çeşitli
kimyasal yapıya sahip doğal toksinlerdir. İnsan ve
hayvan sağlığı üzerinde güçlü ve çeşitli toksik
etkiler oluşturmaktadırlar (1).
Mikotoksinleri üreten mantarlar rüzgar ve
hava akımlarıyla taşınarak her yerde (atmosferin
çeşitli katmanları da dahil) bulunabilirler
(1,2). Mikotoksin kontaminasyon düzeyi iklim
koşullarına, ürünün cinsine ve coğafi konuma
bağlı olarak mevsimden mevsime, yıldan yıla
farklılık gösterebilir. Dünyadaki mahsüllerin dörtte
birinin mikotoksin ile kontaminasyon riskinin
olduğu bildirilmiştir (1).
Kimyasal ve etkinlik açısından farklı olan
mikotoksinler, üreten mantarın gelişebildiği vasat-
lara göre sınıflandırılabilirler. Bu sınıflandırma
Tablo 1’de görülebilir (2).
Mikotoksin üreten mantarlar, bitkiyi hasat
öncesi dönemde veya hasat sonrasında enfekte
edebilirler. Pek çok cins mantar büyüme, gelişme
ve mikotoksin üretimi için belli koşullara ihtiyaç
duyar. Bu koşullar özetle; nem, sıcaklık, substrat
tipi ve besinsel faktörler, atmosfer oksijen ve
karbon dioksit düzeyleri, diğer mantar türlerinin
varlığı, coğrafi konum, genetik şartlar olarak
sıralanabilir. Toksin üretiminin boyutu aynı
zamanda eser metaller, böcek faaliyetleri, bitkisel
ilaçlar, baharatlar, Krebs döngüsü ara ürünleri,
besin katkı maddeleri gibi faktörlerden de
etkilenebilir (1,2).
DERLEME
Cilt 58, No 3, S : 97 - 118
Türk Hij Den Biyol Derg 2001
VOL 58, NO 3, 2001
1Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Toksikoloji Anabilim Dalı, Ankara
Geliş tarihi : 04.09.2001 Kabul ediliş tarihi : 19.02.2002
Yazışma adresi: Prof.Dr. Gönül ŞAHİN, H.Ü., Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Toksikoloji Anabilim Dalı, 06100, Sıhhiye, Ankara
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE İNSAN SAĞLIĞINI TEHDİT EDEN MİKOTOKSİNLER
MYCOTOXINS IN TURKEY AND THE WORLD
Gözde GİRGİN1
Nurşen BAŞARAN1
Gönül ŞAHİN1
97
Tablo 1. Mikotoksin üreten mantarların gelişebildiği vasatlara göre sınıflandırılmaları
A. Bitki Enfekte Edenler
B. Depolanmış Ürünü Enfekte Edenler
Claviceps purpurea
Helminthosporium biseptatum
Aspergillus flavus
P.urticae
Sclerotinia sclerotiorum
A.parasiticus
P.verruculosum
Fusarium graminearum
A.ochraceus
P.puberulum
(Gibberella zeae)
A.clavatus
P.expansum
Rhizoctonia leguminicola
A.fumigatus
P.rugulosum
Aspergillus flavus
A.rubrum
P.palitans
C. Çürüyen Organik Maddeyi Enfekte Edenler
A.chevalieri
P.roqueforti
Pithomyces chartarum
Fusarium graminearum
Penicillium islandicum P. purpurogenum
Stachybotrys atra
Chaetomium globosum
P.citrinum
Chaetomium globosum
Periconia minutissima
Dendrodochium toxicum
P.rubrum
Fusarium graminearum
Fusarium sporotrichoides
Myrothecium verrucaria
P.citreoviride
F.tricinctum
Cladosporium spp.
Trichothecium roseum
P.cyclopium
F.nivale
Alternaria longipes
Trichoderma viride
P.viridicatum
F.moniliforme
Mikotoksin alımına bağlı olarak gelişen klinik
tabloya “mikotoksikoz” denir. Ancak bu klinik
tablo; tanımlanması oldukça güç olan ve bir veya
çoğunlukla birden fazla hastalıkla karakterize bir
durumdur. Mikotoksikozda görülen belirtilerin
şiddeti, etkilerin, görülen hastalıkların tipi, genel
olarak maruz kalınan mikotoksin türü, miktarı,
birden fazla mikotoksin varlığının yanı sıra vücut
ağırlığı, fiziksel ve beslenme durumu gibi kişisel
özelliklere bağlı olarak farklılıklar gösterebilir.
Tablo 2’ de bazı mikotoksinlerin çeşitli etkileri ve
neden oldukları hastalıklar özetlenmiştir (1).
Yazının bu bölümünde, sağlık açısından
önemli sorunlara neden olabilen bazı mikotoksin-
ler üzerinde durulacaktır.
AFLATOKSİNLER
1960 bahar ve yazında gizemli bir hastalık
İngiltere’nin kuzey ve güney bölgesinde
100.000’den fazla hindinin ölümüne neden
olmuştur. Ördek ve sülünleri de etkileyen
bu hastalık “Turkey X Disease” olarak
adlandırılmıştır. Diyetin değiştirilmesinin morbi-
dite ve mortalite oranını azaltmasıyla bu
hastalığın besinsel kaynaklı olduğu farkedil-
miş ve etkilenen tüm hayvanların diyetinin
Aspergillus flavus ile kontamine olduğu ve bu
nedenle "a-flavus-toxin"in kısaltılmasıyla elde
edilen “aflatoksin” adı verilen toksik maddeyi
içeren Brezilya yerfıstığı olduğu saptanmıştır
(1,3).
Aflatoksinler,
A.nomius ve A.tamarii mantar-
ları tarafından da üretilebilmelerine rağmen esas
olarak
A.flavus ve A.parasiticus mantarlarının
belli suşlarının sekonder metabolitleridirler.
Ultraviyole ışık altında mavi floresans verenler
aflatoksin B
1
(AFB
1
) ve AFB
2
, yeşil floresans
verenler ise AFG
1
ve AFG
2
olarak adlandırıl-
GİRGİN, BAŞARAN, ŞAHİN. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE İNSAN SAĞLIĞINI TEHDİT EDEN MİKOTOKSİNLER
TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ
98
Tablo 2. Bazı mikotoksinlerin çeşitli etkileri ve neden oldukları hastalıklar
Mikotoksin
Aflatoksin B
1
Sitrinin
α-Siklopiyazonik
asit
Ergotoksinler
(ergotamin)
Fumonisin B
1
Okratoksin A
Patulin
Penitrem A
Fomopsin A
Sporidesmin A
Trikotesenler
(T-2 toksin)
Zearalenon
Oluşturduğu Etki
Karsinojenite
Teratojenite
Nefrotoksisite
Nörotoksisite
Vazokonstrüksiyon
Nörotoksisite
Karsinojenite
Nörotoksisite
Karsinojenite
Nefrotoksisite
Mutajenite
Antibakteriyal
Nörotoksisite
Hepatotoksisite
Hepatotoksisite
Fotosensitivite
Dermatoksisite
Hematopoetik Etki
Östrojenizm
Üreme Bozuklukları
Neden Olduğu Saptanan
Hastalıklar
İnsanda primer karaciğer
kanseri
Turkey-X disease
----
----
Ergotizm
İnsanda St. Anthony Ateşi
Atlarda Ensefalomalazi
Domuzlarda Pulmoner Ödem
Domuzlarda ve Kümes
Hayvanlarında Nefropati
-----
-----
Koyunlarda lupinozis
Koyunlarda lupinozis
Alimentary
toxic
aleukia
(ATA)
Domuzlarda hiperöstrojenizm,
Vulvovajinit ve düşükler
Üreten Cins
Aspergillus
Penicillium
Aspergillus
Penicillium
Aspergillus
Claviceps
Fusarium
Aspergillus
Penicillium
Penicillium
Penicillium
Phomopsis
Pithomyces
Fusarium
Fusarium