Microsoft Word Shelale Nebiyeva doc
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
29
yaşlı uşaqlara zorla tədris edilən rus dili və bu dilin tədrisi zamanı istifadə edilən metodlar nəinki uşaqların rus dilini öyrənməsinə şərait yaradır, əksinə dərsi çətinləşdirməklə bərabər müəllimi gülünc vəziyyətdə qoyurdu. Tədris proqramına rus dilinin təlimi ilə bərabər bir sıra Qərbi Avropa dillərinin də daxil edilməsinə baxmayaraq, ana dilinin tədrisinə bir saat da belə yer verilməmişdi. Dövlət organlarından ana dilinin tədrisinə icazə verilməsini, rəsmi ərizə ilə tələb edən Azərbaycanın tərəqqipərvər ziyalılarının bütün cəhdləri cavabsız qalırdı. Bu tarixi vəzifənin həyata keçiriılməsində 1905-1907 – ci illər burjua-demokratik inqilabının böyük rolu oldu. Xalqın ümumi qəzəbindən qorxuya düşən çar milli ucqarlarda ana dilinin tədrisinə qismən də olsa icazə verdi. Sovet dönəmində yaranan proqramlarda ana dilinin və oxu nümunələrinin öyrədilməsinə I sinifdən başlanır. Proqramda “I sinifdə şagirdlər bilməlidir” bölməsində yazılır: “Şeirlə hekayənin fərqini”. Cəmi üç sözdən ibarət olan bu cümlə müəllimin qarşısında çox böyük vəzifələr qoyur: Əgər I sinif şagirdi “Şeirlə hekayənin fərqini”bilməlidirsə, deməli, müəllim şer haqqında ümumi məlumat verməli, qafiyə, ölçü, ritm barədə danışmalı, nümunələr oxunmalıdır. Hekayədən söz düşəndə süjet və kompozisiya barədə danışmalı, hekayənin ideyası, məzmunu, obrazları haqqında müəyyən məlumat verməlidir. Beləliklə, ədəbiyyat nəzəriyyəsi elementlərinin öyrədilməsinə başlanılmış olur. Şeir
şəkillərini öyrədərkən folklor poetikasının elementlərini tədris etməyə başlamaq lazımdır. Sovet dönəmində yaranan mövcud proqrama əsasən xalq ədəbiyyatı nümunələri II sinifdən daha geniş şəkildə tədris olunur. II sinfin proqramında göstərilir: “Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri, sadə nağıllar, lətifələr, oyun-nəğmələr, düzgülər, sayaçı sözlər, tapmacalar, yanıltmaclar, atalar sözləri, bayatılar, oxşamalar” tədris olunur. Bir sıra terminlərin qeyri-dəqiq
30
şəbəkəsini əhatə edir. Həmin sinifdə 34 saat sinifdənxaric oxu nəzərdə tutulur.Bu saatların da müəyyən hissəsi(təxminən 14 saatı) folklorun payına düşür. Deməli, II sinifdə folklor poetikasının xeyli anlayışlarını şagirdə öyrətmək mümkündür. Proqramda göstərilir ki, “mətndəki obrazlı söz və ifadələrin...seçilməsi” zəruridir. Deməli, obrazlı söz anlayışının II siifdə öyrədilməsini zəruri hesab edən proqram müəllimin qarşısında yeni bir vəzifə qoyur. Müəllim şagirdə sözün məcazi mənasını anlatmalı, obrazlı ifadələrin nə demək olduğunu başa salmalıdır. Xalq poetikasında mühüm bir yer tutan obraz, onu yaradan amillər və sair kimi məfhumlar öyrədilməlidir. Nəzərə alsaq ki, proqramda az qala poetik folklorun bütün cəhətlərinin tədrisi nəzərdə tutulur, onda deməli, müəllim, sinifdə həmin janrların poetikasının mühüm əlamətləri haqqında məlumat verməlidir. II sinfin proqramında “Söz” adlı xüsusi bir bölmə var. 48 saat həcmində olan həmin bölmə qarşıya ana dilinin zənginliyini öyrətmək vəzifəsini qoyur. Bu bölmədə belə bir ifadə var: “Hekayə ilə nağılın, tapmaca ilə yanıltmacın fərqi barədə şagirdlərə məlumat vermək”.Hekayə ilə nağılı bir-birindən ayırmaq üçün müəllim ədəbiyyat nəzəriyyəsinin mühüm bir fəslini bilməlidir.Ədəbi janrları səciyyələndirən xüsusiyyətləri aydınlaşdırmalı, süjet və kompozisiya mövzusunu ifadə etmək baxımından həmin janrların xüsusiyyətlərini başa salmalıdır. Lakin, proqramda verilən həmin müddəanın ikinci hissəsi : “Tapmaca ilə yanıltmacın fərqi” uğurlu ifadə olmasa da mətləb məlumdur. Yəni bu janrların hər birinin özünəməxsus xarakterinin səciyyəsini araşdırmağı tələb edirsə, bu çox vacibdir. Folklor poetikasının bir sıra çox mühüm elementləri ilə tanış olan şagirdlər III sinifdə biliklərini bir qədər dərinləşdirirlər. 31
III sinifdə “Sinif oxusu”na187 saat verilir. Proqramda oxuyuruq: “Təlimin bu mərhələsində şagirdlərin ucadan və səssiz oxumaq vərdişləri təkmilləşdirilməlidir. Oxunun düzgün, aydın, davamlı, ifadəli olması ilə yanaşı şüurluluğuna xüsusi diqqət yetirilir”. Şagirdlərin qarşısında oxunmuş, materialların məzmununu dərk etmək, ona münasibət bildirmək, onu qiymətləndirmək tələbi qoyulur. Bütün bunlar həm də şagirdlərin nitq inkişafına xidmət edir. Proqramın həmin sinif üçün nəzərdə tutulan “Təxmini tematika” bölməsində deyilir: ”Dilin yazılı və şifahi formaları. Ədəbiyyat və folklor. Şifahi xalq ədəbiyyatı nə deməkdir? Şifahi xalq ədəbiyyatının uşaq janrları”(kiçik folklor janrları nəzərdə tutulur-Ş.N.). I-II siniflərdə olduğu kimi şifahi xalq ədəbiyyatının gözəl incilərinin oxunması uşaqların nitqinə duyğu və düşüncəsinə təsir edir. ”İlk folklor formaları. Layla düzgü, saymaca, tapmaca, yanıltmac...”(Düzgü-saymaca eyni janrdır-Ş.N.). ”Xalq poetikasının müdrikliyinin folklorda əksi. Şifahi xalq ədəbiyyatı incilərindən, o cümlədən mif, əsatir, əfsanə və rəvayətlərdən nümunələrin oxunması” Göründüyü kimi proqram I və II siniflərdə keçirilən folklor janrlarının üstünə yenidən qayıtmağı nəzərdə tutur. Fikrimizcə aşağı siniflərdə folklor poetikasının cüzi əlamətləri öyrədirsə III sinifdə o artıq bir qədər də dərinləşməlidir. Bu sinifdə şagird üçün yeni anlayışlar meydana çıxır. Mif, əsatir, əfsanə, rəvayət kimi istilahlar onun üçün təzədir. Buna görə də müəllim həmin janrları başqalarından ayıran başlıca xüsusiyyətləri izah etməyə borcludur. Çünki, mövcud proqram bunu tələb edir. Proqramda folklorun tədrisi prosesində onun poetikasının öyrədilməsində bir sistem duyulur. III sinfin proqramında qeyd olunur ki, “müxtəlif ədəbi formalarda” (forma “janr” mənasındadır –Ş.N.) ritm üzərində müşahidə. Ədəbi formaların(janrların) ritm üzrə müəyyənləşdirilməsi.
32
olar.Məsələn, yanıltmac ritminə görə seçilir. Layla ahənginə (ritminə görə yox – Ş.N.) görə müəyyənləşə bilər. Amma bütövlükdə ədəbi janrları ritmə ayırmaq mümükün deyil. Proqramın belə üslub qüsuruna baxmayaraq ritm kimi bir poetika elementinə diqqət yetirməsi təqdirəlayiqdir. III sinif üçün nəzərdə tutulan proqramın “Mətn üzərində iş” bölməsində göstərilir ki, təmsilin başqa şeirlərdən, həmçinin bayatıların laylalardan, tapmacaların yanıltmacdan fərqləndirilməsi, mətnin mövzusuna müvafiq atalar sözlərinin tapılması və öyrənilməsi” Proqramda nəzərdə tutulan bu tələblər folklor janrlarının poetikasını öyrənməyi qarşıya qoyur. III sinfin “Oxu” proqramı tələb edir ki, şagirdlər aşağıdakıları bilsin: 1. Folklorun yazılı ədəbiyyatla fərqini; 2. Kiçik həcmli folklor nümunələrinin (kiçik folklor – N.Ş) xarakterini; 3. Təmsillərin, atalar sözlərinin, tapmacaların fərqini III sinfin “Oxu” dərslərinin qarşısında bu cür tələblər qoyulmasını metodik baxımdan tam doğru hesab edirik. IV sinifdə “Sinif oxusu” üçün 153 saat verilir. Təxmini tematika nəzərdə tutur. Xalqımızın qəhrəman keçmişi, müdrikliyi, adət-ənənəsi, əməyi və məişəti ilə bağlı nağıllar və dastanlar,əfsanə, rəvayət, lətifələrin, uşaqların yaşlarına müvafiq nümunələrin, həmçinin bayatı, atalar sözləri, məsəl, tapmaca, yanıltmac və digər kiçik ölçülü nümunələrin oxunması. Göründüyü kimi, IV sinif folklorun çox böyük bir şəbəkəsini əhatə edir. Burada artıq epik folklorun dastan və nağıl kimi mühüm janrları sinfə gəlir. Folklor poetikasının süjet, kompozisiya, obraz,sözaltı məna, janr poetikası kimi cəhətləri tədrisə cəlb olunur.Kiçik folklorun əvvəlki siniflərdə tanış
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|