99
əruz haqqında heç bir məlumat vermir. “Ədəbiyyat-
şünaslığın əsasları”, “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kimi
dərsliklər Sovet dövrünün ideologiyasını daşıdığın-
dan əruz bölməsinin əruz elmini zəif bilən adamlar
tərəfindən yazılması səbəbindən bu mənbələr əruzun
öyrənilməsinə yardımçı ola bilmir, əksinə elmdə çaş-
başlıq salmağa xidmət göstərir. Bu səbəbdən nəinki
orta, hətta ali məktəblərdə də filoloq adını daşıyan
müəllimlər əruz bəhsini tədris etməkdə çətinlik çəkir-
lər. Müəllimlərimizin çox böyük bir qismi əruz vəznli
şeiri oxumaqda çətinlik çəkirsə, onların tələbələri, şa-
girdləri barədə nə fikirdə ola bilərik?!
Keçən əsrin əvvəllərində ziyalılarımızın əksərinin
bacardığı bir işi indi həmin sahənin mütəxəssisləri
çox zəif bilirsə vəziyyət problem halını alır və onun
həlli vacib məsələlərdən birinə çevrilir. Apardığımız
müşahidələrdən bu nəticəyə gəlirik ki, əruz vəznli şe-
ir harda söylənilməsindən asılı olmayaraq, hətta mə-
nası anlaşılmasa da, əgər öz ölçüsündə düzgün söylə-
nilirsə dinləyicini məftun edir. Bakıda “Məcməüş-şü-
əra” (rəhbəri Fazil Şahin), “Vahid poeziya klubu”
(rəhbəri Həkim Qəni) ədəbi məclislərinin fəaliyyəti
əruz vəznli şeirin yaranması, yazılması və inkişafında
böyük uğurlar qazanmışdır. Meyxana sənətinin hal-
hazırkı inkişafı və geniş yayılması və meyxana us-
tadlarımızın yeni-yeni bəhr və növlərə müraciət et-
məsi, meyxananın özündə belə vəzn qırılmasına qə-
bahət kimi yanaşılması müsbət hadisədir.
Azərbaycanın bir çox mədəniyyət mərkəzləri tari-
xən şeiri, sənəti özündə yaşadan və onun inkişafında
təməl olan mənbələrdir. Əgər qədim dövrlərdə Şama-
100
xı, Gəncə, Təbriz şəhərləri bu vəzifəni öz üzərinə gö-
türmüşdürsə XIX əsrdə ədəbi məclislərin artması ilə
əlaqədar olaraq bir azda genişlənmiş, Lənkəran, Nax-
çıvan, Qarabağ və Tiflisi də əhatə etmişdir. XX əsrdən
etibarən mədəni mərkəz rolunu, ümumiyyətlə, Bakı
oynamışdır.
Əruz vəznli şeir XX əsrdə təkcə Sabir, Cavid, Va-
hidin adı ilə deyil, vəzn baxımından onlardan geri
qalmayan onlarla sənətkarın adı ilə bağlıdır. Ədəbiy-
yat tarixində adları yaşayan S.Vurğun, S.Rüstəm,
C.Xəndan, M.Seyidzadə, B.Vahabzadə kimiləri ilə ya-
naşı, Ələkbər Şahid, Rüfət Əhmədzadə, Rüfət Zəbioğ-
lu, Qulam Feyzullayev, Həkim Qəni, Ənvər Nəzərli,
Rəhim Saraylı, Fazil Şahin, Hacı Ələmdar Mahir və
digər şairlərimiz də bu sahədə az külüng çalmamış-
lar.
Gənc nəslin əruza diqqət yetirməsi, bu vəznin tə-
ləblərini tam ödəyəcək səviyyədə şeirlər yazması ürə-
yimizi fərəh hissi ilə doldurur. Bunların sayı çoxdur.
Şəxsən tanış olub yaradıcılıqlarını müəyyən dərəcədə
araşdırdıqlarımızdan Kərbalayi Mahir Cürət, Hacı
Rüfət Rafiqoğlu, Arif Buzovnalının adını çəkə bilərik.
Əruza qarşı müxtəlif təqiblərdən, soyuq münasi-
bətlərdən danışan çoxdur. Biz də bu fikirlə müxtəlif
məqamlarda razı oluruq, lakin tam yəqinliklə deyə bi-
lərik ki, XX əsr Azərbaycanda əruzun əsl çiçəklənmə
və inkişaf dövrüdür. Buna ümumi savadlanma, mət-
buat və kitab çapı işinin genişlənməsi, hamının anla-
yacağı və istifadə edə biləcəyi yazı qrafikasının (istər
kiril, istər latın) tətbiqi, Ə.Cəfər, S.Əliyev və s. kimi
əruzşünas-alimlərimizin yetişməsi və əvvəlki dövrlə-
101
rə nisbətən daha geniş tədqiqat işlərinin aparılması,
ümumən, xalqımızın milli hislərinin oyanması kimi
amilləri misal göstərə bilərik.
Yuxarıda göstərdiyimiz bütün mənfi və müsbət
halları qarşılaşdırsaq görərik ki, bir vəzn kimi xalq
içində əruza böyük hörmət və məhəbbət vardır. Bir
elm kimi isə xalqın lap hörmət və məhəbbəti olsa da,
onu öyrənməkdə acizdirlər. Əvvəla, bu elmin ən düz-
gün, dəqiq örnək yeri olan prof. Ə.Cəfərin “Əruzun
nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu” kitabı çox kiçik
tirajla çap olunduğundan axtaranlar onu tapmaqda
acizdirlər. İkincisi, bu kitab o dərəcədə elmidir ki, hər
maraqlanan onu qavraya bilmir. Deməli, həmin kita-
bın müddəaları əsasında çoxlarının başa düşə biləcəyi
elmi-kütləvi bir dildə əruz elmi və əruz vəzni mövzu-
sunda bir kitab yazılmalıdır ki, heç olmasa filoloqları-
mız onu öyrənib tədris edə bilsinlər.
Keçən əsrin sonlarında respublikamızda T.Quli-
yev kimi gənc əruzşünas-alimin yetişməsi fərəhli hal-
dır, lakin T.Quliyev və sayı çox az olan əruza meyilli
bir neçə alimlə həmin sahədə olan kadr qıtlığını ara-
dan götürmək çox çətindir. Bu isə ona gətirib çıxara
bilər ki, mərhum Ə.Cəfərin əruz elmi sahəsində etdik-
lərinin üstündən qələm çəkib 30-40 ildən sonra Ərə-
bistan, İran və ya Türkiyədən bu elmi öyrənmək üçün
ölkəmizə mütəxəssislər dəvət etməli olacağıq. Bunun
nəticəsində milli əruz elmi və milli əruz vəzni istilah-
ları xalqımız üçün yenidən əlçatmaz bir əfsanəyə çev-
riləcəkdir.
Ə. Cəfərin əruz elmində etdiyi islahatlar (reform-
lar) onun anlaşılmasında və milli bir vəzn kimi qəbul
102
edilməsində çəkdiyi zəhmət nə qədər böyükdürsə, bi-
zim onun fəaliyyətini tədqiq və təbliğ etməkdə hünə-
rimiz bir o qədər kiçikdir.
Sumqayıt şəhər 21 saylı məktəbin müəllimi
Zülfəli Zülfəliyev
Bakı şəhər Yasamal rayon 20 saylı məktəbin müəllimi
Şəmil Sadiq
103
Milli şeir vəznlərimiz
Milli şeirimizin neçə vəzni vardır və bunlar hansı-
lardır – problemini həll etməkdən ötrü, öncə qarşıya
çıxan bir neçə suala cavab vermək lazım gəlir:
1. Şeir nədir?
2. Vəzn nədir?
3. Hansı vəznlər ədəbiyyatımızda işlənmişdir?
Şeir sözünün lüğəti mənaları çoxdur – dərketmə,
bilik, anlama, duyma, hissetmə və s. Terminoloji mə-
nada isə dərin və incə mənalı, xəyallar və təsəvvürlər
daşıyan, vəznli, qafiyəli söz və yaxud ifadədir.
Hər hansı bir şey haqqında daha dəqiq məlumat
əldə etməkdən ötrü onu tərkib hissələrinə ayırırlar və
hər birini ayrı-ayrılıqda tədqiq edib həmin o anlayış
haqqında dəqiq elmi nəticəyə gəlirlər.
Şərq poetikasının tələblərinə görə şeirin 5 tərkib
hissəsi vardır: məani, bəyan, bədii, vəzn və qafiyə.
Bunlardan üçü bəlağət elminə aiddir. Məani – dərin
incə fikir və mənaları, bəyan – şeirə uyğun gələn xü-
susi bir dili, yəni bədii üslubu, bədii – bədii təsvir və
ifadə vasitələrini, vəzn – misraların ahəng və ölçüsü-
nə görə bərabərliyini, qafiyə – misra sonluqlarının fo-
netik uyğunluğunu özündə birləşdirir.
Vəznin şeirin beş tərkib hissəsi içərisində ən əsas
xüsusiyyət olduğunu həm Şərq, həm də Qərb alimləri
dönə-dönə təsdiq etmişlər. İbn Sinaya görə, şeir insa-
nı fikrə, xəyala daldıran, sözlərdən, fikirlərdən yara-
dılmış vəznli bir sənət əsəridir. Nəsrəddin Tusinin
fikrincə, şeir xəyalla yaradılmış bərabər vəznli və qa-
fiyəli kəlamdır. XV əsrin məşhur Azərbaycan əruzçu-
Dostları ilə paylaş: |