Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

29 
 
3.4. Fototeleviziya planalması 
 
Əvvələr hər iki növ planalmanın üstünlüklərini birləşdirməklə televiziya 
və fotoqrafiya üsulu birlikdə aparılırdı. Bu prosesin mahiyyəti, obyektin şəkli-
nin çəkilməsi, təsvirin YSP-də avtomatik işlənməsi və hazır şəkillərin televiziya 
vasitəsilə yerə ötürülməsindən ibarətdir. Bu planalmada fotoqrafiya sistemi 
şəkillərin keyfiyyətini və  həlletmə imkanlarını artırır, lakin televiziya şəkilləri 
uzaq məsafədən yerə verilərkən, atmosfer maneələri hesabına  öz keyfiyyətini 
itirir. Bü üsuldan hazırda istifadə edilmir. 
 
3.5. Skaner kosmik planalması 
 
Hazırda kosmik planalmanın bu növü üçün YSP-də müxtəlif məqsədlərlə 
qurulmuş çoxspektrli optik-mexaniki skaner sistemlərindən geniş istifadə edilir. 
Skanerlərin köməyi ilə ardıcıl alınmış elementlərdə təsvirlər formalaşır. «Ska-
nerləmə - ərazini hər bir element dəqiqliyi ilə daşıyıcı raketin hərəkətinə 
köndələn istiqamətdə izləyən və  şüa axınını obyektivə  və daha sonra işıq 
siqnallarını elektrik selinə çevirən nöqtəvi göstəriciyə göndərən skanerləyici 
elementlərin (yellənən və ya fırlanan güzgü) köməyi ilə təsvirlərin alınması de-
məkdir. Bu elektrik siqnalları əlaqə kanalları vasitəsilə qəbuledici stansiyalara 
verilir (şəkil 3). Ayrı-ayrı elementlərdən-piksellərdən ibarət skaner zolaqların-
dan təşkil olunmuş sahənin  şəkli fasiləsiz olaraq, ya maqnit lentinə, ya da 
fotolentə həkk olunur. Skaner şəkillərini spektrin bütün diapazonlarında almaq 
mümkündür, lakin spektrin görünən və infraqırmızı diapazonlarında alınmış şə-
killər daha effektli hesab olunur. 
 
Şəkil 3. Skaner qurğusunun  prinsipial  sxemi. 
 
“Meteor” seriyalı YSP-dən verilən skaner planalmasının materiallarından 
geologiyada istifadə edilir. Bu peyklərdə müxtəlif konstruksiyalı skaner qurğu-

---

30 
 
ları qurulmuşdur: kiçik həlletmə imkanlarına malik olan MSU-M, orta imkanlı 
MSU-S, konusvari açılan MSU-SK, elektron açılan MSU-E (cədvəl 3). 
 
Cədvəl 3 
Skaner qurğularının texniki parametrləri 
Parametrlər MSU-M 
MSU-S 
MSU-SK 
MSU-E 
Görünüş zolağı,km 
Skanerləmə bucağı,dərəcə 
Sətrin fəal hissəsində elementlərin  sayı 
Spektral kanalların sayı 
Yerlərdə sətrlər üzrə həlletmə, km 
Kütlə, kq 
1930 
106 
1880 
4 
1 
4,5 
1380 
90 
5700 
2 
0,24 
5,5 
600 
66,5 
3614 
4 
0,175 
47 
28 
2,5 
1000 
3 
0,028 
17 
 
Skanerlərin əsas xüsusiyyəti skanerləmə bucağı və çəkilən zolağın eni və 
həlletmə qabiliyyətinin ölçüsünü şərtləndəirən ani görmə bucağıdır. Bu bucaq-
ların qiymətindən asılı olaraq, skanerlər dəqiq və icmal (ümumi) görünüşlü 
olur. Dəqiq skanerlərin skanerləmə bucağı  
 5
0
-ə qədər azaldılır, icmal görü-
nüşlü skanerlərdə  isə 
 50
0
- ə qədər artırılır. Buna görə də şəkillərin həlletmə 
qabiliyyəti çəkilən zolağın eni ilə tərs mütənasibdir. 
5 il ərzində (1976-1980) “Meteor/Priroda”YSP-də qoyulmuş ska-ner 
sisteminin istismarı zamanı keçmiş SSRİ-nin ərazisi 400 dəfədən çox çəkilmiş-
dir. 1989-cu il 18 iyunda orbitə çıxarılmış çoxspektrli «Fraqment» skanerləmə 
sistemi quraşdırılmışdır. Skaner sisteminin parametrləri aşağıdakılardır: 
 
Görünüş zolağının eni, km……………………………………….........................85 
Şəkilçəkmənin tempi, km
2
/san………………………………….........................590 
Tam informativlik, bit/san….……………………………………………....5,6 - 10
6
 
Kanalların sayı …….……………………….……….…………………………. ..85 
Obyektivin açılma sahəsi, sm
2
……..……….…..……………………………….358 
Kütləsi, kq………………………………………………………………….........280 
 
Yeni nəslə aid olan, 7 diapazonda işləyən “Lendsat – 4 və 5” seriyalı 
YSP-də quraşdırılmış “tematik kartoqraf” adlanan skaner tövsiyə olundu. Onun 
həlletmə imkanı spektrin görünən diapazonunda 30m, infraqırmızı diapazo-
nunda isə 120 m-dir. Bu skaner böyük informasiya axını verir, lakin onların 
işlənilməsi böyük zaman tələb etdiyi üçün şəkillərin verilmə sürəti azalır. Hər 
iki kanaldan alınmış  şəkillərdəki piksellərin sayı 36 mln.-dan artıqdır. Skaner 
qurğusu nəinki Yerin şəklinin alınmasında, hətta radiasiyanın (radiometr skaner 
qurğusu ilə) və  şüalanmanın intensivliyinin ölçülməsində  də (spektrometr 
skaner qurğusu) istifadə edilə bilər. 
Keyfiyyətinə görə skaner şəkilləri fotoəkslərdən geri qalır. Lakin skaner 
şəkillərinin alınmasının sadəliyi, siqnalların müxtəlif YSP-dən Yerə tez bir 
zamanda və avtomatik verilməsinə, şəkillərin rəqəmlə göstərilmə imkanlarına, 

---

31 
 
kompyüter proqramlarında korrektənin və  işlənilmənin rahatlığına görə  bu növ 
şəkillər kosmik geologiyada aparıjı yerlərdən birini tutur. Transformasiya olunmuş 
skaner şəkilləri  kosmik şəkillər kimi sxemlərin tərtibində istifadə edilə bilər. 
 
3.6.  Qoloqrafik kosmik planalma 
 
Bu növ planalma kosmik tədqiqatların çox nadir növüdür. O, Sankt-
Peterburuqun bir qrup alimləri: V.V.Şarkov, Z.O. Quryeva və E.N.Kildyuşevski 
tərəfindən şelf zonalarının kosmik fəzadan öyrənilməsi üçün təklif edilmişdir. 
Obyektin, işıq dalğalarının qeydiyyatı yolu ilə alınmış  həcmi təsvirinə 
qoloqramma-interferensiya təsviri deyilir. Üsul planalma obyektindən səpələ-
nən, əks olunan dalğaların qeydə alınmasına əsaslanır. Fotolövhədə qoloqrafik 
həcmi təsvir formalaşır və sonradan fotoəks yolu ilə plan və ya perspektiv 
şəkillərə çevrilir. Yer səthinin YSP-dən öyrənilməsi üçün qoloqrafik planalma 
digər üsullarla birlikdə həyata keçirilərsə, bu, müəyyən dərəcədə deşifrələmənin 
dəqiqliyini artırmağa imkan verər. 
 
3.7.  Radiolokasiya (radar)   planalması  
 
Radiolokasiya planalması (RL) distansion tədqiqatların əsas üsullarından 
biridir və əsasən planet səthinin müxtəlif təbii amillərlə əlaqədar (bulud,duman 
və s.) birbaşa müşahidəsinin çətinləşdiyi zaman istifadə edilir. Bu planalma 
günün qaranlıq hissəsində da aparıla bilər. RL planalmada adətən təyyarə və ya 
YSP-də qurulmuş radiolokatorlardan istifadə edilir. 
RL planalması elektromaqnit spektrinin radiodiapazonunda aparılır.  
Planalmanın mahiyyəti öyrənilən obyektdən normal üzrə  əks olunan və 
daşıyıcının kənarında qurulmuş  qəbuledicidə  qeyd olunan radiosiqnalların 
göndərilməsindən ibarətdir. 
Bu siqnalların qəbulediciyə qayıtma vaxtı obyektə qədər olan məsafədən 
asılıdır. Radiolokatorun bu zondlayan impulsların obyektə  qədər və geriyə 
qayıtma vaxtını qeyd edən iş prinsipindən RL-şəkillərin alınması üçün istifadə 
edilir. Burada şəkillər sətir boyu gəzən işıq ləkəsi vasitəsilə formalaşır. Obyekt 
nə qədər uzaq olarsa, əks olunan siqnalın xüsusi kinokamera ilə birləşdirilmiş 
elektron – şüa borusunda qeydə alınmasına sərf edilən vaxt bir o qədər çox 
olacaqdır. 
Keçmiş SSRİ-də “Toros” təyyarə radiolokasiya stansiyası çox ge-niş 
istifadə edilirdi. Onun köməyi ilə bir gün ərzində 1: 90 000 və 1:180 000 
miqyaslı iki yan icmal zolaqları almaq mümkün olmuşdur. 
Təyyarədəki “Toros” stansiyası ilə arktik dənizlərdə buz örtüyünün 
öyrənilməsi və geoloji tədqiqatlar üçün istifadə edilir. RL-planalma distansion 
zonlamada ən operativ və məhsuldar üsuldur. Onun həlletmə imkanları 10 min- 

---