Microsoft Word kitab konfrans son
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
39
AFƏT CƏFƏROVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Dillər Universiteti
NİTQ PROSESİNDƏ SİFƏTLƏRİN FUNKSİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: funksional qrammatika, qrammatik kateqoriya, sifət
Functional morphology There are two directions in each language in – expression and maintenance. Traditional grammar usually lears the grammatical meaming of the words and parts of spreech, but functional grammar defines the expression of words and their role in the morphological of system of language and speech. Key words: functional grammar, grammatical category, pronoun.
Dil vahidlərinin tətbiqi və inkişaf səviyyəsi fikrin ifadəsinə müxtəlif mövqelərdən yanaşmağa imkan verir. Bütün bunlar müəyyən kateqorial situasiyadan asılı olaraq müəyən bir funksional – semantik sahənin yaranmasına gətirib çıxarır.Bildiyimiz kimi, hər hansı bir qrammatik kateqoriyanın formal əlaməti mətndən və nitq situasiyasından asılı deyil, kateqorial mənanın mətnlə əlaqəsinin nəticəsi sözlərin leksik mənasının nitq situasiyasından asılı olaraq qrammatik formanın xüsusi mənası ilə əlaqəsindən asılıdır.Dil vahidlərinin mənası hər bir dildə məhdud dil elementlərindən ibarət qapalı bir sistem təşkil edir.Dil vahidlərinin xüsusiyyətləri isə dil sistemindən kənarda çox geniş, əhatəli fikrin ifadəsini əks etdirir. Burada hər hansı bir nitq hissəsinin qrammatik kateqoriyasının formal əlamətinin dil sistemində ifadə etdiyi məhdud qrammatik məna yox, nitq prosesində həmin nitq hissəsinə məxsus leksik vahidin ifadə etdiyi məna müxtəlifliyi diqqəti cəlb edir. Yəni hər hansısa bir nitq hissəsinə məxsus leksik vahidlərin həmin nitq hissəsinin qrammatik kateqoriyalarının formal əlamətlərini qəbul edərək ifadə etdikləri məna xüsusiyyətləri, həmin nitq hissələrinin funksional səviyyəsi nəzərdə tutulur. Bu baxımdan Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşunda özünəməxsus yer tutan, qrammatik məna xüsusiyyətləri ilə fərqlənən nitq hissələrindən biri olan sifətin funksional xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. Funksional qrammatika baxımından fikrin ifadəsində istifadə olunan birləşmə və cümlələrin əmələ gəlməsində təbii ki, qrammatik kateqoriyanın rolu böyükdür.Sifət də əsas nitq hissələrindən olub “dilin lüğət tərkibində əsas təbəqələrdən birini təşkil edir.Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirir.Sifət əşyanı, hadisəni bir–birindən ayırmağa,onları fərqləndirməyə,beləliklə də,əşya, hadisə haqqında geniş, hərtərəfli məlumat verməyə xidmət edir”. (1.95) Sifət müstəqil nitq hissələri olaraq öz funksional xüsusiyyətləri ilə nitq prosesində maraqlı situasiyalar yarada bilir.Bu da onun əlamət,keyfiyyət, xüsusiyyət və s. Məna xüsusiyyətlərinin ifadə etdikləri rəngarənlikdir. Nitq prosesində sifətlər vasitəsilə müqayisə konteksdən asılı olaraq verilə bilər.Yəni cümlənin tərkibində olan sifətin əlaməti aid olduğu fikrə münasibətdə müqayisə yaradır və diqqəti həmin fikrə yönəldir.Məsələn: “Sualın düzgün qoyuluşu vacib məsələdir”, “Cəmilənin bu işə razılıq verməsi əsas şərtdir” tipli cümlələrdə sifətlər cümlədə ifadə olunan fikri ön plana çəkməyə,fikri dəqiqləşdirməyə xidmət edir.Yəni məsələnin vacibliyi–sualın düzgün qoyuluşu,əsas şərt isə Cəmilənin razılığı fikrini daha da dəqiqləşdirir. Sifətlərin digər bir funksional xüsusiyyəti də əlamətin müqayisəsi üçün obyektin əvvəlki halının təsviridir. Bu da təbii ki,kontekst daxilində aşkara çıxan bir xüsusiyyətdir ki, işlənmə tezliyi məişət üslubunda daha çox təsadüf olunur. “Dünən hava daha isti idi” (yəni bu gün hava dünənkinə nisbətən sərindir), “Son zamanlar Fərhad daha fəal olub” (yəni əvvəllər Fərhad o qədər də fəal deyildi) və s. bu kimi cümlələrdə sifətin ifadə etdiyi əlamət əşyanın əvvəlki halı ilə müqayisədə öz ifadəsini tapır. Bununla yanaşı müqayisə mənasının ifadəsi üçün sintaktik üsuldanda istifadə olunur.Yəni müqayisə sifətin iştirakı ilə yaranan birləşmə vasitəsilə verilir.Məsələn: “O,özündən yaşca böyük olan” birləşməsi “yaşlı” sözünün ekvivalenti olmaqla müqayisə mənası ifadə edir. Bildiyimiz kimi,sifətin “adi dərəcəsi demək olar ki, qalan bütün dərəcələr üçün ölçü,meyar hesab olunur. Adi dərəcənin özünəməxsus heç bir morfoloji əlaməti yoxdur.Əslində morfoloji bir fakt kimi sifətin adi dərəcəsi yoxdur,o, başqa dərəcələri müəyyənləşdirmək üçün çıxış nöqtəsi hesab olunur”. (2.185) Adi dərəcədə olan sifətlər kontekst daxilində çoxaltma dərəcəsinin ifadə etdiyi mənanı bildirə bilər ki, bu da onun funksional imkanlarından biridir.Məsələn: “Qorxudan üzü ağ kağız kimi oldu” cümləsindəki “ağ kağız” – “ağappaq” mənasını bildirir. 40
Bundan başqa, adi dərəcədə olan sifətlər vasitəsi ilə əlamətin çox və ya az olması situasiyadan asılı olaraq fikrin ifadəsində müqayisə ifadə edə bilər. Sifətlərin digər bir funksional xüsusiyyəti isə əlamətin müəyyən bir zaman kəsiyində əşyaya aidliyidir. “Bu gün bütün günü qəzəbli və susqun idi”, “O elə həmişə xəstədir”, “Lalə, sən dünən heç də həmişəki kimi gözəl görünmürdün” və s. Bundan başqa əşyaya və şəxsə aid bir əlamət və ya keyfiyyət bir – biri ilə antonimlik təşkil edən sözlər vasitəsilə verilə bilər.Bu tip cümlələrdə bölüşdürmə bağlayıcılarından istifadə olunur və təzadlı bir fikir yaranır. Məsələn: “Sən həm ağıllısan, həm də ki, səfil”, “Baş aça bilmirəm. Bu qız gah simic olur, gah da ki əliaçıq”.Bu cümlələr vasitəsilə müəyyən bir əşyanın ikili əlaməti müəyyən olunur. Sifətin xəbər formasının cümlədə məntiqi vurğu ilə daha da aktuallaşdırma yolu ilə də müəyyən əklamət ifadə etmək olar.Bu tip cümlələrdə fikir, məna məhz həmin ismi xəbərə yönəlir və onun ifadə etmiş olduğu məna ön plana çəkilir.Məsələn: “Sirlidir və ona görə də çox gözəldir yaşıl meşələr,dərin dənizlər,mavi səma”, “Sirlidir quşların səsi, yarpaqların pıçıltısı”, “Gözəldir mənim qızımın gözləri, iridir, parlaqdır,mənalıdır”. Misallardan da göründüyü kimi bu tip cümlələr daha çox bədii üslubda istifadə oluna bilər. Çünki,bu cümlələrdə baş verən inversiya hadisəsi bu üslub üçün,eləcə də məişət üslubu üçün xarakterikdir.Eyni zamanda,əlamətin daşıyıcısı ümumi isim və ya əvəzliklə ifadə olunursa bu zaman da sifətlər vasitəsilə müqayisə yaratmaq mümkündür.Məsələn: “Tək əldən səs çıxmaz” (Atalar sözü), “Yaralı heyvan qorxuludur” kimi cümlələrdə hər hansısa bir əşyaya və ya canlıya məxsus bir əlamət müqayisə yolu ilə verilir.Yəni burada sifətlər əşyanın əlamətini digər eynicinsli əşyalarla müqayisədə aşkara çıxarır. “Qız – gözəl qız”, “meşə - qalın meşə” və s. Bununla yanaşı sifətlərin semantikasında kontekst daxilində əlamətin,keyfiyyətin aid olduğu əşyanın əlamətini digər eynicinsli əşyalar müqayisədə bilinməlidir. Bu tip sifətlər mütləq özlərindən sonra əlamətini bildirdikləri ismi tələb edir. Məsələn: “təcrübəli”, “istedadlı”, “uzaqgörən” və s. bu tip sifətlər xüsusiyyətini və ya keyfiyyətini izah etdiyi eynicinsli əşyaları bir – birindən fərqləndirmək xüsusiyyətinə malikdir. Məsələn: “təcrübəli həkim”, “istedadlı tələbə”, “uzaqgörən insan” kimi birləşmələrdəki “həkim”, “tələbə”, “insan” kimi eynicinsli isimləri bir – birindən fərqləndirir. Sifətin digər bir funksional xüsusiyyəti əlamətin müqayisə yolu ilə ifadəsidir.Yəni hər hansısa bir əşyaya malik xüsusiyyətin ifadəsi ilə digər bir əşyaya malik olan eyni bir xüsusiyyətin ifadəsidir.Məsələn: “Bu gözlün suyu göz yaşı kimi dumdurudur”, “Şahin də Səlim kimi istedadlıdır”, “Lalənin təbəssümlü siması ay kimi aydın, gözləri ulduz kimi parlaq idi”. Bu cümlələrdə müəyyən bir əşyaya məxsus keyfiyyət, əlamət digər bir əşyaya da aid olduğu bu iki əşyanın bir – biri ilə müqayisə yolu ilə verilir. Bir qism sifətlər yalnız canlılara, digər bir qismi isə əksinə olaraq yalnız cansızlara aid xüsusiyyətləri bildirir.Məsələn: “ağıllı”, “savadlı”, “dəli”, “utancaq”, “gözəl” və s. sifətlər canlı varlıqlara aid xüsusiyyətləri, “küt”, “duzlu”, “geniş”, “enli”, “şirin” və s. sifətlər isə cansız isimlərin əlamət və xüsusiyyətlərini bildirir. “Səadət ağıllı qızdır”, “Nazlı utancaqdır”, “Bizim küçə enlidir”, “Uşaqlar şirin çayı çox sevir” və s. Bu nümunələrə nəzər saldıqda sifətin digər bir funksional xüsusiyyəti də aşkara çıxır. Belə ki,bu cümlələr şəxsə və ya əşyaya aid keyfiyyət xüsusi aidlik ifadə edir.Yəni,burada ifadə olunan məna ancaq Səadətin ağıllı və Nazlının isə utancaq olduğunu,digər küçələrin deyil yalnız bizim küçənin enli olduğu məlum olur.Lakin nitq prosesində sifətlərdən istifadə zamanı elə sifətlərə də təsadüf olunur ki, onlar eyni zamanda həm canlılara,həm də cansızlara aid xüsusiyyətləri ifadə edə bilirlər.Məsələn: “maraqlı”, “gözəl”sifətləri “maraqlı insan”, “gözəl qız” birləşmələrində canlı varlıqlara, “maraqlı film”, “gözəl çəmən”birləşmələrində cansız əşyalara xas xüsusiyyətləri sifətlərin nitq prosesindəki funksionallığını açkara çıxarır.Bu xüsusiyyətlərdən sifətlərin mətndə əvvəlki cümlədə olan ismin (əşyanın) əlamətinin növbəti cümlədə göstərə bilməsidir.Bu hal ən çox dialoqlarda təsadüf olunur.Məsələn: -O ki qaldı Hicrana, mənə elə gəlir ki, o çox mehribandır. - Hə,hə.Həm də hədsiz dərəcədə mehribandır. Bu nümunədə birinci cümlədə olan ismin əlaməti ikinci cümlədə verilir. Hətta burada sintaktik yolla çoxaltma dərəcəsi də diqqəti cəlb edir.Yəni çoxaltma dərəcəsinin ifadəsi dildə olan leksik vahidlərin ifadə etdikləri məna ilə də təzahür edə bilir.
Ədəbiyyat 1. Müasir Azərbaycan dili. II hissə (morfologiya). Bakı. 1980. 2. H.Məmmədov. Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri əsasları. Maarif. 1971 3. Ф.Бондарко. Функциональная грамматика. Ленинград. 1989
Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|