Microsoft Word ilyas efendiyev met doc

Èëéàñ ßôÿíäèéåâ 

 

6 

 

 

 

Sənətkarın yaşamaq haqqı 

 

XX əsr ədəbi-nəzəri fikrində formalaşmış – “İlyas Əfəndiyev 

bədii fikir tariximizdə fenomendir” – qənaəti son iyirmi ilin si-

yasi, ədəbi-mədəni, nəzəri-metodoloji reallıqlarının şərtləndirdiyi 

müstəvidə yeni, görünməyən çalarları ilə dövriyyəyə  gəlir. XX 

əsrin klassiki XXI əsrin ideya-estetik meyarları ilə üz-üzə daya-

nır, tarixi bədii yaddaş yeni ədəbi meyar, yeni zövq və dünyagö-

rüşün sınağına çəkilir. XX əsrin klassiki İlyas Əfəndiyev XXI əs-

rin müxtəlif düşüncəli və zövqlü oxucusu ilə həmsöhbətdir. Çün-

ki onun qəhrəmanlarını düşündürən məsələlər bütün qərinələr 

şəxsiyyətin axtarıb aradığı mənəvi problemlərdir. Həqiqi sənətin 

müasirliyi dar zaman çərçivəsi hüdudlarında mövcud deyil.

 

Tarixi 

ədəbi proses bu məqamda çağdaş nəzəri fikrə öz təhlil və qiymət-

ləndirmə prinsiplərini, ideya-bədii meyarlarını müəyyən etməkdə 

yardımçı olur. 

Ədəbi-nəzəri fikrin yaddaşına nəzər yetirdikdə  İlyas  Əfən-

diyev fenomenini müəyyən edən və yekdil qəbul edilmiş estetik 

amillər bunlardır: ədəbiyyatımızda lirik-psixoloji üslubun yaradı-

cılarından biri, ədəbiyyatımızda yeni obrazlar, xüsusən qadın ob-

razlarının mahir yaradıcısı, dramaturgiya və teatr tariximizdə 

“İlyas  Əfəndiyev” teatrının banisi. Nəhayət, nəsr dilində yeni 

poetik sistemin müəllifi. M.F.Axundov, M.Cəlil,  Ə.Haqverdiyev 

sənətindən sonra İlyas Əfəndiyevin hekayə və romanları ilə Azər-

baycan nəsr dilinin yeni bir istiqaməti formalaşdı. Səməd Vurğu-

nun poetik dilə gətirdiyi dərin xəlqi tutumu, dilin milli yaddaşın 

daşıyıcısı kimi missiyasını  İlyas  Əfəndiyev nəsrdə reallaşdırdı. 

İlyas Əfəndiyev yaradıcılığının bütün istiqamətləri 1950-1990-cı 

illər ümumittifaq ədəbi prosesində gedən daxili inkişaf prosesini 

özündə  təcəssüm etdirdi. Hətta, deyərdim ki, 50-ci illərin ikinci 

yarısında cəmiyyətdə baş verən “mülayimləşmə” amilini İlyas 

Áèáëèîãðàôèéà 

 

7 

Əfəndiyev sənət fəhmi ilə qabaqlamışdı. Bu, yazıçı  fərdiyyətin-

dən, psixologiyasından irəli gəlirdi və İlyas Əfəndiyev ilk əsərlə-

ri, ilk qəhrəmanları ilə bədii fikrin yaradıcılıq sıxıntısı keçirdiyini 

biruzə verirdi. 

XX əsr (sovet dövrü) ədəbiyyatının nüfuzlu tədqiqatçıları 50-

ci illərin ikinci yarısından  ədəbi fikirdə gedən yeniləşməni, ilk 

növbədə  şəxsiyyət konsepsiyası ilə bağlayırlar. Çünki, şəxsiyyət 

konsepsiyası özündə sosial, siyasi və ideoloji fonu əks etdirir. Bu 

öz növbəsində bədii əsərin poetik quruluşuna, yazıçı üslubuna tə-

sir edir, onun qəhrəman və xarakterlərinin səciyyəsini təyin edir. 

Təsadüfi deyil ki, şəxsiyyət konsepsiyası incəsənətdə bədii cərə-

yanın invariantı hesab olunur. İlyas Əfəndiyevin ədəbi irsi bu gün 

də ona görə yaşarlıdır ki, o ilk hekayələrindən son xatirə ro-

manlarına qədər keçdiyi böyük yaradıcılıq axtarışlarında öz qəh-

rəmanlarının mənəvi təkamülünün elə  məqamlarını ümumiləş-

dirib ki, bunlar şəxsiyyətlə  cəmiyyət arasındakı münasibətlərin 

aparıcı  cəhətlərini ehtiva edir. İlyas  Əfəndiyevin  ədəbi-estetik 

fikirdə  qəbul edilmiş lirik-psixoloji üslubunu da müəyyən edən 

belə  sənət prinsipləri idi. Bu gün cəsarətlə demək olar ki, İlyas 

Əfəndiyevin fərdi lirik-psixoloji üslubu, ümumən, XX əsr ədəbiy-

yatımızın (sovet dövrü) bədii-estetik məzmun yönümünə böyük 

təkan verdi. 30-40-cı illər ədəbi prosesində mövcud olan ritorika, 

sosial-ictimai  əsası olmayan pafos ədəbiyyata öz ali missiyasını 

icra etməyə mane olurdu. Belə bir məqamda  İlyas  Əfəndiyevin 

hekayələri  ədəbi aləmə yenilik gətirdi. Həyata, gerçəkliyə  bədii 

münasibətdə fərdin mənəvi obrazı aparıcı oldu. Bu, hekayə janrı-

nın poetik strukturuna orijinal bir tutum verdi. Belə yeniliyin zə-

minində hadisələrin, münasibətlərin zahiri, ritorik təsviri əvəzində 

yazıçı “mən”i, onun obrazlarda reallaşan düşüncə  və iztirabları 

önə keçdi. “Kənddən məktublar” adlı ilk hekayələr kitabı  ədəbi 

prosesdə yazıçının orijinal, fərdi ifadə  tərzinin göstəricisi oldu, 

daha sonra “Aydınlıq gecələr”lə  İlyas  Əfəndiyevin  ədəbi-estetik 

manifestinin əsası qoyuldu. 

İlyas Əfəndiyev ədəbiyyata hekayə janrı ilə gəlmişdir və bu 

janr onun yaradıcılığının mühüm bədii-estetik dəyərlərini özündə 

---

Èëéàñ ßôÿíäèéåâ 

 

8 

ehtiva edir. 1939-cu ildə qələmə alınmış “Gözlənilməyən sevgi” 

hekayəsində  ədəbiyyata yeni gəlmiş yazıçını  fərqləndirən sənət 

sirləri nə idi? Yazıçı təhkiyəsindəki poetik intonasiya, dilin şəhdi-

şirəsinə bələdlik, obrazın yaşadığıpsixoloji gərginliyi ifadə isteda-

dı?! Daha nə? İlk növbədə onun yeni obraz və qəhrəmanları sənə-

tin qəribsədiyi, insan qəlbinə, duyğusuna məlhəm bir dillə danı-

şırdılar: “Gülara bi istehzalı gurultunu hiss etməyirmiş kimi qəri-

bə bir təbəssümlə Həsənə baxırdı. Heç bir zaman xatırımdan çıx-

mayacaq bu baxış o qədər dərin mənalar, şəfqətli, incə duyğular 

söyləyirdi ki, onları sözlə anlatmaq deyil, hiss etmək lazımdı. 

Mən gözəl qızın bu həzin və incə  təbəssümündə, yaşla dolmuş 

gözlərində birinci dəfə olaraq, qüruru qırılmış, bakirə bir qız kön-

lünün pərişan, əzgin həyəcanını duydum”. 

Adətən böyük şairlərin ilk şeirlərinin sənətkarlığı ilə yaradı-

cılığının sonrakı mərhələləri arasında “çin səddi” olmur və adətən 

deyirlər ki, filankəs ilk şeirlərindən  şair idi. İlyas  Əfəndiyev də 

ilk hekayələrindən  ədəbiyyata püxtə bir yazıçı kimi gəlmişdi. 

Şübhəsiz, illər keçdikcə insan psixologiyasının daha dərin qatla-

rına nüfuz etməkdə bədii istedadla həyat təcrübəsi birləşirdi. “Qa-

rımış oğlan”, “Uxajor”, “Durna”, “Qoca tarını çaldı”, “Su dəyir-

manı”, “Daş hasar”, “Qırçı və qırmızı çiçək” hekayələri müxtəlif 

zamanlarda yazılmışdır. Lakin bu zaman gedişatında müəllifin 

hekayə qəhrəmanlarının daxili aləmi gərgin psixoloji ovqat yara-

dan situasiyalarda açılır. Bu hekayələrdə yazıçı müşahidəsi ilə 

mütaliə yaddaşı həmahəngdir. “Qarımış oğlan” hekayəsinin qəh-

rəmanı Vəlinin xarakterini yazıçı təbiətdə müşahidə etdiyi, kədər, 

sonsuzluq, mənəvi puçluq ovqatı yaradan aşağıdakı lövhədə ifadə 

edir: “Belə insanlara adamın nə qədər yazığı gəlir... Meyvə ağac-

larında heç xöşək görmüsünüzmü? Vaxtından  əvvəl  şişir, başqa 

meyvələr boy atdıqca, onlar saralır,... saplaqları quruyur. Nəha-

yət, qopub düşürlər... Onları  nə insan yeyir, nə  də torpaq qəbul 

edir... insanların da belə xöşəyi olur”. 

İlyas  Əfəndiyev sənətinin poetik fərdiliyinin, onun bədii tə-

fəkkürünə hakim olan estetik prinsiplərin təzahürünü onun hələ 

1948-ci ildə qələmə aldığı “Xəncər” hekayəsində görürük. Cənu-

Áèáëèîãðàôèéà 

 

9 

bi Azərbaycanda Milli azadlıq hərəkatı haqqında əksər yazıçıları-

mız müxtəlif janrlarda əsərlər yazmışlar. Bu hekayə də dediyimiz 

mövzuya həsr edilmişdir. Vətənpərvər gənc müəllimə Südabə və 

onun  şagirdi  İldırımın taleyi fonunda yazıçı böyük bir hərəkatın 

milli-siyasi mahiyyətini verə bilir. “Xəncər” hekayəsində xəncər 

simvoldur. Yeniyetmə İldırımın atasından yadigar qalan, onda cə-

sarət, mərdlik hissi aşılayan xəncər son məqamda fars cəlladının 

xirtdəyinə sancılır. Yazıçı Milli hərəkatın məğlubiyyətinə göz ya-

şı axıtmır, əksinə bu yolda qalib çıxmağın yolunu xəncərdə görür. 

İlyas  Əfəndiyevin hekayələrində M.Lermantovun məşhur 

sözləri ilə desək “xalqın tarixi qədər zəngin olan qəlbin tari-

xi”ndən danışılır. Daxili bütövlük, mənəvi zənginlik zahiri çirkin-

liyə qalib gəlir. “Gözlənilməyən sevgi”nin gözlənilənliyini yazıçı 

ustalıqla, açıq mövqe bildirmədən təsvir edir. Klassik ənənələri 

olan bu motivi gənc yazıçı ustalıqla qələmə alır, saf insani hisslə-

rin əbədiliyinə inandırır. Unudulmaz tənqidçimiz Y.Qarayev haq-

lı olaraq yazırdı: “Bütünlükdə bu yaradıcılıqda məhz lirik psixo-

logizmdən qiymətli sərvət, sevgidən və ürəkdən böyük mənəvi 

dəyər yoxdur”. İlyas Əfəndiyev hekayələrində silsilə qadın obraz-

ları yaratmışdır. Gülara, Durna, Güllər, Gülacar, Bəyim, Südabə, 

Firəngiz kimi obrazlaryazıçının roman və dram qəhrəmanları qə-

dər məşhur olmasalar da, hər biri öz taleyi, fərdi mənəvi düşüncə 

və baxışları ilə yaddaqalan surətlərdir. Bu obrazların prototipləri 

50-70-ci illərin adi adamları idi, lakin yazıçı bu adilərin bir-birinə 

bənzəməyən dünyalarını yaratmışdır. Bu adi qəhrəmanların bədii 

ifadəsi zamanı geniş, panoram təsvir və  tərənnümündən həyatın 

adi, ilk baxışda çox empirik görünən məişət lövhələrinin, milli-

tarixi məişət gerçəkliklərinin müxtəlif tərəflərinə geniş yer veril-

məsi müasir insani münasibətləri bütün mürəkkəbliyi və zənginli-

yi ilə göstərmək niyyətindən irəli gəlirdi. Nəzəri fikirdə “adi 

adamlar”, “adi” və “böyük” ədəbiyyat  ətrafındakı mübahisələr 

60-70-ci illərdə meydana çıxmış hadisə deyildi. Hələ 40-cı illərdə 

ədəbiyyatı “adi” və “böyük” ədəbiyyat deyə iki yerə bölənlərə 

qarşı çıxış edən Səməd Vurğun yazırdı: “Mənim nəzərimdə kiçik 

insan yoxdur, yalnız kiçik sənətkarlar vardır. Adi dəmir yolu fəh-

---