63
∑ T
1
∑ T
o
Bu indekslər belə də vazıla bilər:
∑ q
1
t
0
∑ t
0
q
1
∑ T
1
──── = ──── x ─── ;
∑ q
0
t
0
∑ t
1
q
1
∑ T
0
Birinci kəsr vaxt normativi əsasında hesablanan məhsulun fiziki həcm indeksidir, ikinci kəsr vaxta
görə əmək məhsuldar-lıgı indeksidir, üçüncü kəsr isə əmək məsrəfi indeksidir.
İndekslərin qarşılıqlı əlaqəsi ayrı-ayrı amillərin rolunu mü-əyyən etməyə imkan verir. Qarşılıqlı
əlaqədə olan indekslər sistemi qarşılıqlı əlaqədə olan sosial-iqtisadi hadisələri öyrən-mək üçün indeks
metodunu tətbiq etməyə geniş imkan verir. Bununla bərabər qarşılıqlı əlaqədə olan indekslər sistemi mü-
rəkkəb hadısələrin dəyişilməsinə ayrı-ayrı amillərin təsirinin rolunu müəyyənləşdirmək məqsədi ilə
amillər təhlilini aparma-ğa da geniş imkan verir.
Qarşılıqlı əlaqədə olan indekslər sisteminin qurulmasını qiy-mətlər indeksi, əmtəə dövriyyəsinin fiziki
həcm indeksi və əm-təə dövriyyəsi indeksi misalında izah edək. Aqreqat qiymətlər indeksini qurarkən
indeksləşdirilən kəmiyyət (P) dəyişən kə-miyyət olur, çəki isə şərti olaraq daimi kəmiyyət kimi hesabat
dövründə satılmış əmtəələrin miqdarı (q
ı
) götürülür. Məhsulun (əmtəə dövriyyəsinin) fiziki həcm
indeksində dəyişən kəmiyyət (q) məhsulun (əmtəələrin) miqdarı olur, çəki isə sabit kəmiyyət kimi əsas
dövrdə satılmış malların qiymətləri (P
o
) götürülür. Beləliklə, qiymətlər indeksinin və məhsulun (əmtəə
dövriyyə-sinin) fiziki həcm indekslərinin qurulmasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar bir amili
götürməklə digər amilin dəyişilmə-sini xarakterizə edirlər. Əmtəə dövriyyəsi indeksinin kəmiyyə-tinin
dəyişilməsi həm qiymətlər indeksinin, həm də əmtəə döv-riyyəsinin fiziki həcm indeksinin
dəyişilməsindən asılıdır. Əm-təə dövriyyəsi indeksinə həm qiymətlər, həm də satılmış əm-təənin həcmi
təsir edir. Bu indekslər sisteminin qarşılıqlı əlaqə-si aşağıdakı kimidir:
İ
pq
═ İ
p
·
İ
q
Ümumiyyətlə, əmtəə dövriyyəsi indeksi, qiymətlər indeksilə əmtəə dövriyyəsinin fıziki həcm
indeksinə olan hasilinə bəra-bərdir:
∑ p
1
q
1
∑ p
1
q
1
∑ p
0
q
1
───── = ───── x ───── ;
∑ p
0
q
0
∑ p
0
q
1
∑ p
0
q
0
Buradan da əmtəə dövriyyəsi indeksini qiymətlər indeksinə böldükdə əmtəə dövriyyəsinin həcm
indeksini almaq olar:
∑ p
1
q
1
∑ p
1
q
1
∑ p
0
q
1
───── : ───── = ───── ;
∑ p
0
q
0
∑ p
0
q
1
∑ p
0
q
0
Əmtəə dövriyyəsi indeksini əmtəə dövriyyəsinin fiziki həcm indeksinə bölünərsə, qiymətlər indeksi
alınır:
∑ p
1
q
1
∑ p
0
q
1
∑ p
1
q
1
───── : ───── = ───── ;
∑ p
0
q
0
∑
p
0
q
0
∑ p
0
q
1
Həcm göstəriciləri indeksində çəki əsas dövrün kəmiyyətləri, keyfiyyət göstəricilərinin indekslərində
isə çəki hesabat döv-rünün kəmiyyətləri kimi götürülür. Bu hal real iqtisadi səmə-rənin mütləq həcmini
müəyyən etməyə iınkan verir. Məhsulun maya dəyəri indeksi, məhsulun fiziki həcm indeksi (bu indeks-
də çəki kimi əsas dövrün maya dəyəri götürülür) və ümumi məsrəf indeksləri arasında mövcud olan əlaqə
aşağıdakı kimi-dir:
İ
zq
═ İ
z
·
İ
q
yəni
∑ z
1
q
1
∑ z
1
q
1
∑ z
0
q
1
───── = ───── x ───── ;
∑ z
0
q
0
∑ z
0
q
1
∑ z
0
q
0
Məsrəf indeksini məhsulun maya dəyəri indeksinə bölsək, məhsulun fiziki həcm indeksini, məhsulun
fiziki həcm indek-sinə böldükdə isə məhsulun maya dəyəri indeksini alarıq. Bu in-dekslər arasındakı
qarşılıqlı əlaqəni aşağıdakı cədvəl məlumatı əsasında nəzərdən keçirək (cəd. 5.20).
Cədvəl 5.20. Müəssisənin işi haqqında məlumat.
əmulat
növləri
2008-ci ilin IV rübü
2009-cu ilin IV rübü
Istehsal həcmi, ədəd
Məmulat vahidinin maya dəyəri,
Istehsal həcmi, ədəd
Məmulat vahidinin maya dəyəri,