Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
ÜÇÜNCÜ FӘSĐL ĐQTĐSADĐ-RĐYAZĐ ANALĐZ Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 205 I. ĐNFLYASĐYA, FAĐZ HƏDDĐ VƏ VALYUTA MƏZƏNNƏSĐ ƏLAQƏLƏRĐNĐN KORRELYASĐYA VƏ REQRESSĐYA ANALĐZĐ 1. Ümumi Olaraq Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi Əlaqələri Bazar iqtisadiyyatında iqtisadi fəaliyyətləri qiymətlər yönlən- dirməkdədir. Sağlam bir iqtsadiyyatda, fərqli bazarlardakı qiymətlər arasında bir tarazlıq qurulmalıdır. Bir iqtisadiyyatda başlıca 4 bazar vardır. Yenə bu bazarlarda 4 təməl qiymət ortaya çıxmaqdadır. Đqti- sadiyyatdakı bazarlar-mal, sərmayə, pul və əmək bazarlarıdır. Bu bazarlarda ortaya çıxan qiymətlər də ardıcıl olaraq, mal qiymətləri (inflyasiya), faizlər, valyuta məzənnələri və maaşlardır. Hər bazarın qiyməti, o bazardakı təklif və tələbi tarazlaşdırmaqdadır. Bu qiymət- lərin təklif və tələbi tarazlaşdırması qədər digər bazar qiymətləri ilə tarazlıq içində olması da əhəmiyyətlidir. Bazar iqtisadiyyatında qiy- mətlər arası tarazlıqlar iqtisadiyyatı yönləndirməkdədir. Qloballaşan dünyada qiymətlər arasındakı tarazlıqlar daha da əhəmiyyətli hala gəlməkdədir. Çünki beynəlxalq maliyyə axınlarının artdığı günümüz dünyasında, qiymətlər arası natarazlığın təsiri qapalı iqtisadiyyatdan daha çoxdur. Beynəlxalq maliyyə axınlarının sərbəst olduğu günü- müz dünyasında bazar qiymətləri arasında tarazlıq qurulması, satın alma gücü tarazlığı və faiz tarazlığınının əhəmiyyətini ortaya çıxarmaqdadır. Satın alma gücü tarazlığı, iki ölkədə inflyasiyaya baxmayaraq xərclənəcək pul ilə eyni malın alına bilməsidir. Yəni ölkələr arası inflyasiya və valyuta məzənnəsi tarazlığı əhəmiyyət daşımaqdadır. Faiz tarazlığı, yığımların iki ölkədə eyni qazancı əldə edə bilməsidir. Yəni, ölkələr arası inflyasiya və faiz həddi tarazlığı əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu iki tarazlıq birlikdə, fərqli ölkələr arasındakı inflyasiya, valyuta məzənnələri və faizləri tarazlaşdır- maqdadır. 350 Burada fərqli inflyasiyaya sahib ölkələr arasında satın alma gücü və faiz tarazlıqlarının bərabərləşdirməyə çalışdığı faiz həddi ilə 350 Özer Ertuna, “2000 Yılı Đstikrar Programı”, Muhasebe ve Finansman, S. 6, Nisan 2000, s. 13. Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 206 valyuta məzənnəsi, eyni zamanda real bölmə ilə maliyyə bölməsi ara- sında əlaqə quran pulun qiymətləridir. Pulun zamanlar arası qiyməti faiz həddi, məkanlar arası (beynəlxalq) qiyməti də valyuta məzən- nəsidir. Dolayısıyla bəlli bir inflyasiya səviyyəsində pulun zamana və məkana bağlı olaraq qiymətləri ortaya çıxarkən bu qiymətlər, beynəlxalq tarazlıq baxımından da əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Bu da satın alma gücü və faiz tarazlığına görə müəyyən olunmaqdadır. Qısaca, qloballaşan günümüz dünyasında ölkə içi və ölkələr arası tarazlıq baxımından inflyasiya fərqliliyinə bağlı olaraq, faiz həddi və valyuta məzənnəsi tarazlığının təmini əhəmiyyət daşımaqdadır. Bu səbəblə, bu hədlərə təsir edən faktorlar ilə bu hədlərin təsirlərinin müəyyən edilməsi lazımdır. Pulun qiyməti deyə biləcəyimiz faiz, istehsaldan əldə edilən əlavə dəyərlə ödənməkdədir. Yəni, pulun özü istehsal tərəfindən for- malaşdırılmaqdadır. Buna görə real bölmə-maliyyə bölməsi əlaqəsi və buna bağlı olaraq borclu-alacaqlı əlaqəsi qurulmaqdadır. Bu əlaqə- lərdə müəyyən edici olan, ödənəcək faizdən daha çox istehsalın reallaşdırılmasıdır. Real yığımmali yığım əlaqəsi taraz olmalıdır. Əldə edilən qazanclar bu iki bölmə arasında taraz tutulduğunda problem ortaya çıxmaz. Ancaq yığımların mali bölməyə yönəlməsi, real bölmənin gəlirini azaldaraq istehsalın azalmasına səbəb olacaq- dır. Đstehsalın azalması da mali bölmənin son ödəmələrinin aparıl- masını çətinləşdirməkdədir. Mali bölmədə faizlər səbəbiylə qazancların yüksək olması, sərmayənin mali bölməyə axmasına səbəb olmaqdadır. Bu əsnada real bölmə fəaliyyətləri azalıb istehsal azalmaqdadır. Mali bölmənin borc ödəmə zamanı gəldikcə yeni maliyyə ehtiyacı artmaqdadır. Bu da faizlərin artmasını zəruriləşdirməkdədir. Real bölmədə istehsalın azalması, mali bölmənin riskini artırdığından faizlər daha da artmaq məcburiyyətində qalmaqdadır. Yəni, mali bölmə şişməyə başlaryar- kən bunu tarazlaşdıracaq real bölmənin olmaması iqtisadi böhranları qaçılmaz hala gətirməkdədir. Mali bölməylə real bölmə arasındakı əlaqələri pozan faktorlar, bu iki bölmə arasında əlaqə quran pulun zaman və məkan qiymətlərinin pozulması, qloballaşan dünyada satın alma gücü və faiz tarazlığı təsiriylə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə özünü göstərmə- Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 207 yə başlayır. Beləcə daxili bazarlardakı natarazlıq xarici bazarlara da yayılmış olur. Qısaca, inflyasiya, faiz həddi və valyuta məzənnəsi üçbuca- ğında, bu üç faktor arasındakı əlaqə və qarşılıqlı təsiri aşağıdakı şəkildə göstərə bilərik: Şəkil: 15. Đnflyasiya, Faiz və Valyuta Məzənnəsi Arasındakı Əlaqə Đnflyasiya səviyyəsi artarsa; a) Valyuta məzənnəsi: Qiymətlərin artdığı bir şəraitdə dəyəri düşən yerli puldan dəyərli olan xarici valyutaya keçid başlamaqdadır (Dollarizasiya). Atran valyuta tələbi də valyuta məzənnələrini artır- maqdadır. b) Faiz Həddi: Đnflyasiyanın artdığı bir bazarda nominal faiz hədləri də real faizin üzərinə inflyasiya həddinin əlavə olunması ilə müəyyən olunmaqdadır. Yəni, Nominal Faiz = Real Faiz + Đnflyasiya Səviyyəsi (Fisher təsiri). Digər tərəfdən, inflyasiya şəraitində qeyri- müəyyənlik və istiqrarsızlıq səbəbiylə faiz hədləri artmaqdadır. Faiz hədləri artarsa; a) Đnflyasiya: Faiz hədlərinin artışı istehsalda məsrəflərin artmasına səbəb olduğu üçün qiymətlərin artması kimi bir nəticəni ortaya çıxarmaqdadır. Dolayılı olaraq, inflyasiyanın səviyyəsi artmaqdadır. b) Valyuta məzənnəsi: Faiz hədlərinin yüksək olması, ilk mərhə- lədə xarici valyutanın gəlməsi səbəbiylə mövcud valyuta tələbini aşan Đnflyasiya Səviyyəsi Faiz Həddi Valyuta Məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 208 xarici valyuta təklifinə səbəb olmaqdadır (Hot money=Qaynar Pullar). Ancaq yerli pulun yüksək dəyərli olması və xarici ticarətin bundan neqativ yöndə təsirlənməsi ilə ortaya çıxan qaynar pulların da istiq- rarsız olması bunun davam etməsini əngəlləyəcəyindən valyuta məzənnələri getdikcə artmaqdadır. Valyuta məzənnələri artarsa; a) Đnflyasiya Səviyyəsi: Valyuta məzənnələrindəki artım Marshall- Lerner Şərtinə uyğun olduğu müddət ərzində xarici ticarət üzərində müsbət təsir göstərməkdədir. Ancaq inkişaf etməkdə olan ölkələrin çoxunda istər istehsal üçün lazımi xammal, istərsə də istehlak malla- rının bir qisminin xaricdən təmin edilməsi səbəbiylə valyuta məzənnə- lərindəki artım bu malların məsrəflərini artırdığından məsrəf inflyasi- yasının artmasına səbəb olmaqdadır. b) Faiz həddi: Valyuta məzənnələrindəki artım valyutaya olan ehtiyacın ifadəsidir. Bu ehtiyacın qarşılanması üçün faiz hədlərinin artması ehtimalı çox yüksəkdir. 2. Đnflyasiya, Faiz Həddi və Valyuta Məzənnəsi Əlaqələrinin Korrelyasiya Analizi Tablo: 11. 1990-2002 –ci illər Arasında Azərbaycanda Đnflyasiya, Faiz, Valyuta Məzənnəsi Đl 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Đnf% 23.1 329.7 1672.4 1129.1 1663.5 411.8 1 $= - - 14 93 930 4418 Faiz - - 15 50 150 50 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 19.9 3.7 -7.6 - 8.5 1.8 1.5 2.8 4098 3986 3869 4373 4565 4774 4893 29.2 25.3 20.3 19.8 19.5 19.74 15.59 Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|