A Z R B A Y C A N T A R X
13
umerl rin müq dd s
h ri Nippuru, bu h rd ki m hur Enlil m b dini
akkad t cavüzünd n qorumu dur. Buna gör d Nippurda kutil rin
r fin
xüsusi abid ucaldılmı v bu abid nin kitab sind özünün qüdr tli “Kuttium
v dünyanın dörd s mtinin hökmdarı” adlandırilması
r fin nail olmu dur.
Naramsuenin kutil r qar ı Elamla ittifaq ba lamasına baxmayaraq, e. .
XXIII srin sonu XXII srin vv ll rind kutil rin kiçayarasına hücumlarının
qar ısını almaq mümkün olmamı , kuti hökmdarları Yaraqla v onun varisi
Elulumie in s yl ri il e. 2175-ci ild
kiçayarasında kuti sülal sinin hakimiy-
y ti b rq rar olmu dur. Bu dövrd kutil rin ixtiyarında olan torpaqlar Urmi-
yadan ran körf zin d k uzanırdı. Kutil r kiçayarasındakı 70 illik hökmranlıq-
ları dövründ yerli idar çilik sistemin toxunmamı , bu bölg ni cani inl r vasi-
t sil idar etmi dil r. Kutil r tabe olan, umer
h rinin ensi titulunu da ı-
yan hakiml ri daxili idar çilikd kifay t q d r müst qilliyy malik idil r. Ur,
Nippur, Sippar, Umma v s. umer
h rl rinin tarixi üzr müxt lif qaynaqlar
sübut edir ki, kuti- umer münasib tl ri kifay t q d r sıx v s mimi olmu ,
b z n mütt fiqlik xarakteri da ımı dır. Kutil rin hakimiyy ti ill rind Mesopo-
tamiyada
h rl rarası toqqu malara son qoyuldu, ticar t yollarında min-
amanlıq yarandı. Mesopotamiyaya xarici hücumların arası k sildi. Eyni zaman-
da Urmiya gölü trafındakı tayfalarla dinc laq l r inki af etmi dir.
kiçayarası il geni iqtisadi, siyasi v m d ni ili gil r qurmu kutil rin mixi
yazılarında kuti panteonunun geni siyahısı verilir. lah t r find n ba çılıq
edil n bu panteondakı tanrıların ks riyy tin ancaq akkad adları verils d
adı Assuriya panteonunda günümüz d k g lib çıxmı Assarın kuti tanrıların-
dan oldu u güman edilir. Kutil r Ay, m h bb t, b r k t v m hsuldarlıq tan-
rılarına sitayi edirdil r. Onlar umerd
n n vi m b d tikintisini davam et-
dirir, yaxud sökülmü m b dl ri b rpa edir, Kuti hökmdarlarına kitab l r h sr
edirdil r.
E. . 2104-cü ild
kiçayarasında taxta çixmi Tirikan umer qaynaqlarında
haqqında narazılıq bildiril n sonuncu Kuti hökmdarıdır. Tirikanın hakimiyy ti
çox qısa, c mi 40 gün olmu dur. Bu zaman Uruk h rind
h rin ensisi Utu-
henqalın ba çılı ı il kutil r qar ı qiyam qalxmı dır. Kutil r t xminın 70 il r-
zind
kiçayarasında min-amanlıq yaratmı , ara müharib l ri dayandırmı ,
m b dl ri abadla dırmı , “Yuxarı d nizd n” (Urmiya gölünd n), “A a ı d ni-
z d k“ ( ran körf zin d k) ticar t yollarının t hlük sizliyini t min etmi , yerli
umerl rl geni qohumluq laq l ri yaratmı dır. Kutil r Umma h rind n
bir q d r aralı Muru adlı yerd m
lub olmu lar. Döyü meydanını m
lub
kimi t rk ed n Tirikan, tezlikl
sir alınıb v
kiçayarasından öz v t nin qovu-
lur. Bel likl , e. . 2104-cü ild
kiçayarasında Kuti hökmranlı ına son qoyuldu.
T o f i q N c f l i , B i l a l D d y e v
14
Bu hadis l rd n az sonra Kuti dövl t qurumu t dric n t n zzül u radı
v öz yerini p rak nd , xırda hakimiyy tl r verdi. Az rbaycan razisind bu
p rak nd lik t qrib n e. . II minilliyin vv ll rind n, Manna quldar dövl tinin
t
kkül tapmasınad k davam etmi dir.
Turukki v Su tayfaları: E. . II minilliyin vv ll rind Urmiya gölü hövz -
sind Turukki v Su tayfa ittifaqları mühüm h rbi-siyasi qüvv y çevrilmi di.
Bu tayfalar e. . III minillikd C nubi Az rbaycan razisind mövcud olan 3
dövl t qurumunun t rkibind olmu , sonra is bölg nin h rbi-siyasi proses-
l rind yaxından i tirak etmi dil r. Turukkil r tez-tez kiçayarasına axı ır, qon u
tayfalarla sıx laq saxlayır, Assuriya kimi qüdr tli siyasi qurumun hüdudlarını
h d l yirdil r. Onlar h tta assurların n zar ti altında olan u arra vilay tind
möhk ml nmi (e. . XVIII srin I yarısında), bu vilay t u runda assurlar v kuti
tayfaları il qar ıdurmadan ç kinm mi dil r. u arra u runda Assuriya çarı I
medaqan v turukkil rin ba çısı Lideya arasında getmi amansız mübariz
bar sind
kiçayarası qaynaqlarında geni v çoxsaylı m lumatlar vardır.
E. . XVIII srin ortalarında C nubi Az rbaycan razisin yürü t kil ed n
m hur Babilistan hökmdarı Hammurapi (e. . 1762-1760-ci ill rd ) Subartu
v Kutium ölk l rinin ordularına qalib g lmi dir. Turukki tayfaları da bu mü-
naqi l r qo ulmu , e. . 1755-ci ild Subartu, Kutium v Turukkum ölk l ri-
nin ittifaqı yaranmı v Hammurapi bu birliyin üzvl rinin müdaxil sin qar ı
duru g tirm k m cburiyy tind qalmı dır.
Az rbaycanın c nub bölg l rin Assur hökmdarlarının müdaxil l ri e. II
minilliyin II yarısında da davam etmi dir. Onlardan I Adadnirari, I Salmanasar, I
Tiqlatpalasar v ba qaları d f l rl burada m skunla mı tayfaların razil rin
soxularaq ölk ni çapıb talamı ,
h r v k ndl ri xarabazara çevirmi , halini
qırmı v m b dl ri da ıtmı lar.
Q dim Az rbaycan etnosları turukkil r, kutil r, lullubil r, habel onlara qon-
u tayfalar Assur müdaxil l ri v istilalarına qar ı fasil siz mübariz aparmı ,
öz müst qillikl rini qoruyub saxlama a can atmı lar. El bu mübariz nin n -
tic si idi ki, Assur i
alçıları heç vaxt uzun müdd t burada möhk ml nib qala
bilm dil r.
2.3. D mir dövrü
B
r tarixind
n inqilabi metal sayılan d mirin Az rbaycanda emalına
e. II minilliyin sonu-I minilliyin ilk yarısında ba lanılmı dır. D mir al tl rd n
istifad insan h yatının bütün sah l rind böyük d yi iklikl r s b b oldu.
D mir xı dan istifad n inki umun keyfiyy tini yax ıla dırır, h m m hsuldar-
lı ı artırır, h m d
kinçiliyin lçatmaz bölg l rd d geni l nm sin g tirib
çıxarırdı.
A Z R B A Y C A N T A R X
15
D mir dövrün aid olan Xocalı-G d b y, Naxçıvan v Mu an-Talı m d -
niyy tinin abid l ri sübut edir ki, bu dövrd Az rbaycanda silah istehsalı xeyli
geni l nmi , hazırlanan silahların k s ri, gücü, keyfiyy ti v müdafi l vazi-
matının dözümü xeyli artmı dır.
Ayrı-ayrı
xsl rin daha çox varlanması, yeni t s rrüfat sah l rinin yaran-
ması il yana ı, yeni i çi qüvv si d t l b edirdi. Çoxçe idli v yüks k keyfiy-
y tli al tl r, silahlar, m i t v b z k
yaları sübüt edir ki, d mir dövründ
s n tkarliq istehsalı yeni, daha yüks k s viyy y qalxmı dır.
Bütövlükd , d mir dövründ sosial-iqtisadi prosesl rin, y ni yüks k m h-
suldarlı a malik metal m k al tl rind n istifad edilm si m hsul istehsalını
artırması n tic sind insan m yinin ba qaları t r find n istismarı da tunc
dövrün gör xeyli d r c d artmı dı. Bu cür istismar maddi nem tl rin sas
hiss sini bir ovuc adamın lind c ml m si, ks r icmaçıların is kasıbla ıb
müflisl m si prosesind r qab t v mübariz gücünü d artırırdı.
lin külli
miqdarda maddi nem t toplamı yuxarı t b q insanları, bu var-dövl ti qoru-
yub hifz etm k, onu artırmaq, yeni razil r tutmaq v a a ı kütl l ri ita td
saxlamaq üçün qo un, mühafiz d st l ri v n zar tçil r qrupu yaradırdılar
ki, bu da yeni mübariz l rin v dövl tl rin ortaya çıxması il n tic l nirdi.
2.4. Manna dövl ti
M lum oldu u kimi Az rbaycanın c nubunda v
imalında sinifli c miyy -
tin b rq rar olması müxt lif tarixi dövrl r t sadüf edir v c nubda dövl t
qurumu daha vv ll r t
kkül tapmı dır. Bu h min bölg nin kiçayarası ra-
zisin yaxın olması v buradakı dövl tl rl
laq si il izah olunur. Manna döv-
l ti Az rbaycanın c nub razisind meydana g lmi dövl t qurumlarından
biri olmu dur. Daha sonralar bu razid Atrepatena dövl ti meydana g lmi ,
imalda is Az rbaycan Albaniya dövl ti f aliyy t göst rmi dir.
Adı ilk d f e. . 843-cü ild ç kil n, Assur, Urartu m nb l rind v Bibliya-
da Munna, Manna, Mannas (Mana), Minni v s. kimi adlandırılan Manna döv-
l ti sas n, Urmiya gölünün c nub- rqind ki xırda hökmranlıqların birl di-
rilm si n tic sind t
kkül tapmı dır.
Manna çarlı ı q dimd n Lullubum adlanan Böyük Zamua vilay tinin bir
hiss sind olan Daxili Zamuanın razisind meydana g lmi dir. E. . I minilli-
yin ba lan ıcına aid olan m nb l r Lullubum, Zamua v Manna anlayı ları ara-
sında varisliyi izl m y imkan verir. Assur hökmdarı II Sarqon is Manna çar-
lı ının meydana g ldiyi Zamua vilay tini Zamua adlanan Lullume ölk si kimi
t qdim edir. Mannanın s rh dl ri c nubda Diyala v Zab çaylarına,
rqd
t qrib n X z r d nizin , imalda Araz çayına, q rbd Urmiya gölünün q rb
T o f i q N c f l i , B i l a l D d y e v
16
sahill rin kimi uzanırdı. Paytaxtı zurtu (Zirtu) h ri idi. Dövl tin razisi ca-
ni inl r t r find n idar olunan yal tl r bölünmü dü. Gizilbunda, Zikertu,
Andia, Ui di , Subi, Bari, Bu tu bel
yal tl rd n idi. Ölk
razisind Zibia
(Uzbiya, zzibiya), Armait (Urmeyate), U kaya, Tarun, Tarmakisa, Bu tu qalaları,
müasir H s nli t p sinin yerind qala- h r mövcud olmu dur. Dövl tin çiç k-
l nm dövrü e. . VIII srin axırlarında ranzunun (e. . 740-719) v onun
s l fl rinin hakimiyy ti dövrün t sadüf edir. E. . 714-cü ild Urartu çarı I
Rusanın assur hökmdarı t r find n m
lub edilm si Manna s rh dl rinin
geni l nm sin s b b oldu. Bu dövrd yarımmüst qil ucqar hakiml rin
torpaqları da (Ui di , Messi, Andia v s.) Mannaya tabe idi. Asılı vilay tl r d
daxil olmaqla Manna h min dövrd Urmiya gölünün bütün c nub
hövzl rini, Urmiya il Araz çayı arasındakı su ayrıcınad k gölün rq sahilini,
habel , Qızılüz n çayı hövz sinin xeyli hiss sini v ondan c nubda yerl
n
rayonları hat edirdi. Manna razisi indiki C nubi Az rbaycana t xmin n
uy un g lirdi. Bununla yana ı Manna s rh dl ri mü yy n dövrl rd Araz
çayından imala t r f d uzanmı dır. E. . IX-VIII srl rin hüdudunda Manna
artıq güclü bir dövl t çevrilmi di. Manna hökmdarları ölk ni vahid m rk zd
birl dirib, xarici hücumların qar ısını alma a çalı mı lar. Mannaya qar ı
Assuryanın hücumları ara vermirdi. H mçinin Urartu dövl ti Mannaya qar ı
i alçılıq siyas ti yeridirdi. Manna hökmdarı ranzu Assuriya ordusunun III
Tiqlatpalar dövründ Urartuya vurdu u z rb d n istifad ed r k Urartunun
i
al etdiyi Manna torpaqlarını geriy qaytardı, Manna vilay tl rini m rk zi
hakimiyy t tabe etdi. ranzunun hakimiyy ti zamanı Manna Urmiya gölü
hövz sind qüdr tli dövl t çevrildi.
Bu dövrd Mannanın xarici siyas tind iki meyil var idi. Bir qrub assuriya
il ittifaqa meyil göst rir, bununla da Manna torpaqlarının bütövlüyünü sax-
lama a çalı ırdı. Ba qa bir qrup is Urartu il ittifaqa t r fdar idi. Onların si-
yas ti ölk nin parçalanmasına, torpaqlarının is Urartu t r find n i
alına
rait yaradırdı. Assuriyaya olan meyil Manna dövl tini Urartu i
allarından
xilas etmi v ölk nin birl m si üçün rait yaratmı dır. Lakin ranzunun e. .
719-cu ild v fatından sonra o lu Aza (e. . 718-716) hakimiyy t g l n za-
man Urartu meyilli qüvv l r daha da f alla dı. Onun iki il davam ed n haki-
miyy ti zamanı Mannada daxili ç ki m l r yenid n gücl ndi. Dövl tin parça-
lanma qorxusu yarandı. Urartu hökmdarı I Rusa onlara yaxından köm k gös-
t rirdi. E. . 716-cı ild Aza sui-q sd n tic sind öldürüldü. Urartu meyilli qüv-
v l r hakimiyy t Azanın qarda ı Ullusununu (e. . 716-680) g tirdil r. Onun
hakimiyy t g tirilm sin Urartu hökmdarı I Rusa köm k etmi v Ullusunu-
dan 22 Manna qalasını almı dır. Bu v ziyy t Assur hökmdarı II Sarqonun e. .
716-715-ci ild Manna v Urartuya yürü l rin s b b oldu. E. . 714-cü ild II
A Z R B A Y C A N T A R X
17
Sarqonun növb ti yürü ü zamanı Manna il
laq dar bir neç niyy ti var idi:
buranı Urartunun t cavüzünd n tamamil azad etm k; Assuriyanın mövqeyini
Mannada möhk ml ndirm k; Mannadan Assuriya x zin sin vaxtlı-vaxtında
x rac gönd rilm sini t min etm k.
Ullusunu il II Sarqon arasında Sirdakka h rind sövd l m oldu. Ullu-
sunu II Sarqondan I Rusanı m
lub etm sini v ba qa razil rd ki mannalıları
öz yurdlarına qaytarma ını ist di. II Sarqon bu dil yi yerin yetir c yin söz
verdi. Qanlı döyü d I Rusa v ona köm y g lmi yerli cani inl r m
lub ol-
dular. I Rusa Urartuya qaçdı. Urartu i alı altında olan Mannanın Ui di v Subi
vilay tl ri azad olundu. Yürü ü davam etdir n II Sarqon Urartu razisin daxil
oldu v bir çox vlay ti l keçirdi. I Rusa daha müqavim t göst r bilm di v
özünü öldürdü. Bundan sonra Urartu z ifl di v bir daha Mannanın daxili i -
l rin qarı a bilm di. Manna is qüdr tli dövl t çevrildi.
E. . VII srin ortalarına do ru Manna hökmdarı Ah eri (e. . 675-650) müs-
t qil xarici siyas t yeridirdi. Onun hakimiyy ti dövründ Assuriya il olan itti-
faq pozulmu du. Buna gör d , Assuriya hökmdarı A urbonipel (e. .669-
e. .627) Mannaya qo un yeritdi. E. . 650-ci ild ba ver n döyü d Ah eri
ma lub oldu. Mannanın b zi
h rl ri, o cüml d n paytaxt zurtu l keçil -
r k da ıdıldı. Ah erinin m
lubiyy ti faci il qurtardı. Ona qar ı üsyan ba
verdi v Ah eri öldürüldü. Hakimiyy t g l n o lu Ualli (e. . 650-630) Assuriya
il ittifaqı b rpa etdi. Bundan sonra Assuriya Midiya il mübariz d t kl n n
zaman Manna h rbi d st l ri ona köm k etdi. Bu mübariz d n sonra E. .
590-cı ild Manna ranın m rk zind yaranmı Midiya dövl tinin t rkibin
daxil edildi. Bel likl , Mannanın müst qil dövl tçiliyin son qoyuldu.
Mannalıların t s rrüfat h yatında kinçilik v maldarlıqla yana ı, s n tkar-
lıq da mühüm yer tutmu dur. Mannada pe kar s n tkarlar yeti mi dir. On-
lar qızıl, gümü , tunc v misd n b z k
yaları, qab-qacaq v s. hazırlayırdılar.
E. VIII-VII srl r aid Zikiy Manna qalasından z ngin s n tkarlıq nümün l ri
tapılmı dır. H s nli v Zikiy tapıntıları Mannada metali l m s n tinin yük-
s k s viyy d inki af etdiyini göst rir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmı
-
yalar üz rind ki kil v naxı lar Manna t sviri s n tinin göz l nümün l ridir.
H s nli qızıl camının üz rind çox maraqlı fsan vi s hn t svir olunmu dur.
Qızıl cam üz rind ki t svirl r mannalıların dini görü l ri il ba lı oldu u t x-
min olunur. Camın üz rind ki h yat a acı üz rind gün , ay v kül k-ya ı
r siml ri il mannalılar inandıqları tanrıları t svir etmi l r. Mannada hali tan-
rılar panteonuna v h yat
c r sin sitayi etmi dir.
Zikiy nin qızıl v gümü q d hl ri (ritonlar) da keçisi, yaxud ceyran ba ı
formasında hazırlanmı dır. Mannada yerli yazı növü d olmu dur. Zikiy d n
T o f i q N c f l i , B i l a l D d y e v
18
tapılmı gümü sini üz rind h kk edilmi i ar l r is heroqlif yazı növün
aiddir. ar l rin çoxlu u v müxt lifliyi göst rir ki, bunların mü yy n oxunu-
u olmu dur. B zi i ar l r güman ki, r q m bildirmi dir.
Mannada türk, hürri, iran dill rinin i l ndiyi söyl nilir. Manna il ba lı yer
v
xs adları burada q dim türk tayfalarının da ya adı ını göst rir.
2.5. Kimmer- skit-Sak pad ahlı ı
E. .VII srin vv ll rind
imaldan Az rbaycan razisin kimmer, iskit v
sak tayfalarının böyük köçü ba layır. H l e. .VIII srd kimmerl r imali Qaf-
qazda ya ayırdılar. Onların ilkin v t ni imali Qafqazın q rb bölg l ri sayılsa
da onlar Kerçd n Krımad k bütün Qara d nizin imal sahill rin yayılmı dılar.
E. . VIII srin sonlarından etibar n, kimmerl r müxt lif s b bl r üzünd n
do ma torpaqlarını t rk ed r k müxt lif yollarla Ön Asiyaya, Anadoluya köç
etmi , bir müdd t Anadolu v
kiçayarası bölg l rinin h rbi-siyasi h yatının
f al i tirakçılarından birin çevrilmi dil r.
Kimmerl rin yeni yerl r köçm sinin sas s b bi e. . VIII srin II yarısında
iskit-sak tayfalarının imali Qafqaz v
imali Qara d niz sahill rin g lm l ri
olmu dur. M hz iskitl rl h rbi qar ıdurma n tic sind kimmerl r bu torpaq-
lardan getm k m cburiyy tind qalmı dılar. skitl r Avropadan qovduqları
kimmerl rin ardınca Asiyaya soxulmu , kimmerl ri izl y r k Manna v Midi-
yaya g lib çıxmı dılar. M hz bu izl m l rin gedi ind e. . VII srin ilk rübünd
kimmer-iskit-sak tayfaları, çox güman ki, D ryal v D rb nd keçidl ri vasit -
sil Az rbaycana axı mı v t xmin n e. . VII srin 70-ci il rind Urmiya gölün-
d n imali-q rbd , Araz çayı vadisind , Manna v Urartu arasındakı bölg l r-
d möht
m bir s lt n t yaratmı lar ki, bu s lt n t t xmin n 30 il Ön Asiya-
nın n qüdr tli h rbi-siyasi gücü rolunu oynamı dır. Tarix ünaslıqda qısa müd-
d t rzind Ön Asiyanın, habel C nubi Qafqazın tarixind d rin iz buraxmı
iskitl rin etnik v dil m nsubiyy ti bar sind mübahis l r uzun müdd tdir
ki, davam edir. Müxt lif qaynaqlarda keç n m lumatlar iskit, skit, i quz, a quz,
sak v s. kimi adlandırılan bu qüdr tli etnik birliyin türk soyları toplusundan
olduqları fikrini sübut edir.
E. .VIII srin sonu-e. . VII srin vv ll rind iskitl ri h mçinin sak adlandı-
rırdılar. Adları müxt lif antik v
rq qaynaqlarında öz ksini tapmı saklar
(e. .VI-V srl rin ortokoribantları v e. . IV-I srl rin sakasenl ri el saklardı-
rlar) c nubi- rqi Qafqazın, habel Az rbaycanın onomastikasında d rin iz
qoymu lar. Sakasena, Zaqatala, Balasakan v s. adları müt x ssisl r haqlı ola-
raq saklarla ba layırlar. Kimmer-skif axınları etnik t rkib baxımından çox r n-
gar ng olsa da, bu tayfaların iç risind o zamanki Az rbaycan halisinin sas
A Z R B A Y C A N T A R X
19
hiss sini t kil etmi q dim türk soyları il qohum soylar böyük üstünlüy
malik olmu durlar.
Kimmer-skit-sak pad ahlı ı qısa müdd td olsa da, Ön Asiyanın h rbi si-
yasi tarixind d rin iz buraxmı dır. B lk d kimmer-iskit-sak axınları r f sin-
d Ön Asiya ölk l ri, sas n, iki c bh y -assur v antiassur c bh sin parça-
lanmı dır. Assuriyanın dü m nl ri il ittifaqa girmi kimmerl r t cavüzkar döv-
l t (Assuriyaya) qar ı mübariz aparan sas qüvv y çevrilmi dil r. Ön Asi-
yaya axının gedi ind müxt lif hiss l r parçalanmı iskitl rin bir d st si Par-
tatuanın (Herodotda-Prototiy) ba çılı ı il Urartunun c nubunda, Hubu kia
ölk sin yaxın bölg l rd , ipakayanın ba çılıq etdiyi iskitl r is Mannanın
imal-q rb v q rb torpaqlarında m skunla dılar.
Tezlikl bu yeni sakinl ri narahatlıqla izl y n Assur hökmdarı Asarhaddonla
iskitl r arsında toqqu malar ba layır. Toqqu maların birind Asarhaddon “Man-
na ölk sinin adamlarını dinc oturmayan kutil r” il yana ı ”skit ipakayanın
ordusu”nu zdi. Assur hökmdarı Asarhaddonun qızının Partatua il nigahlan-
ması göst rir ki, ola bilsin ki, assurlar iskitl r iç risin nifaq salıb onları parça-
laya bilmi dil r. Hubi kanın qon ulu undakı iskitl r Assuriyaya qar ı mübari-
z d n l ç kmi v iskitl r, mannalılar v midiyalıların bir müdd t assurlara
qar ı çıxı larını d st kl mi , antiassur qüvv l rini vahid c bh d birl dirm -
y çalı mı dılar. Assurların mütt fiqin çevrilmi Partatuanın o lu Madi d bu
ittifaqa sadiq qalmı , Kiçik Asiyada h rbi t sisatlara ba lamı v Midiyanın
üdaxil sin maneçilik tör tmi dir.
E. . VII srin ortalarında vahid Kimmer-iskit-sak pad ahlı ına hökmdar Tuq-
damme ba çılıq edirdi. "Sak v kuti ölk l rinin hökmdarı” titulunu da ıyan
Tuqadamme e. .VII srin 60-50-ci ill rind Assuriya hökmdarı A urbonipalla
ittifaqa girmi v Kiçik Asiyada ardıcıl istilaçı müharib l r aparmı dır. O, Kiçik
Asiyaya s f rl rinin birind döyü d h lak olmu dur.
Güney Az rbaycanın q rbind meydana çıxıb t
kkül tapan, Quzey Az r-
baycanın da bir hiss sini hat ed n Kimmer-iskit-sak pad ahlı ı Az rbayca-
nın böyük bir hiss sini özünd birl dir n bir dövl t idi. Kimmer, iskit v sak-
ların c sur süvari v piyada döyü çül ri olub. Döyü zamanı ikit k rli döyü
arabalarından istifad edibl r. Onlar zireh geyir, x nc r, ox v yayla silahlanır-
dılar. Qaraba da Xocalı, Ming çevir, G d b y abid l rind n iskit v sak tipli
ox ucluqları tapılmı dır. Ox ucları tunc v d mird n hazırlanmı dır; iki v üç-
tillidir.
skitl rd inc s n t yüks k inki af etmi dir. skit inc s n ti Manna s n t-
karlı ına t sir etmi dir. Tapılan qızıl, gümü ritonlarda, gümü sini, qılınc d s-
t yi, qın hiss l ri, k m r v s. nümün l rd iskit m d niyy tinin t siri görü-
T o f i q N c f l i , B i l a l D d y e v
20
nür. Kimmer-iskit-saklarda çoxtanrılıq mövcud idi. Onlar torpa ı, suyu müq d-
d s sayırdılar. skit yanları d fn olunanda onların q bri üz rind möht
m
kurqanlar qurulurdu. Kurqanlara m i t
yaları, silahlar, b z k
yaları qoyur-
dular.
Lakin b hs edil n dövrd Ön Asiyada, o cüml d n Az rbaycanda h rbi-
siyasi durum sür tl d yi irdi. T xmin n Kimmer-iskit-sak pad ahlı ı il eyni
zamanda, indiki ran razisind t
kkül tapan, 28 il (e. 653-625) sakların
hökmranlı ı altında qalan Midiyanın çarı Kiaksarın (e. 625-585) i alçı yürü -
l ri dövründ Midiya imperiyası il r qab t duru g tir bilm y n Kimmer-
iskit-sak pad ahlı ı e. . VI srin vv ll rind süquta u ramı dır.
Kitabın çap olunmuş nüsxəsini əldə etmək üçün Qafqaz Universiteti və
müəlliflərlə əlaqə saxlaya bilərsiniz.
Ünvan: AZ0101, Xırdalan şəhəri, Həsən Əliyev küç., 120,
Abşeron, Bakı, Azərbaycan
Tel: (+994 12) 448 28 62-66; Faks: (+994 12) 448 28 61/67;
e-mail:
info@qu.edu.az
;
www.qu.edu.az
;
Dostları ilə paylaş: |