T o f i q N c f l i , B i l a l D d y e v
10
II F S L
AZ RBAYCAN RAZ S ND
LK TAYFA TT FAQLARI.
LK N DÖVL T QURUMLARI V MANNA DÖVL T
2.1. btidai icma qurulu unun da ılması. lk tayfa ittifaqları
Tunc dövrü rzind ibtidai icmanın h yatında ba vermi prosesl r tama-
mil yeni qurulu lu–sinifli c miyy tin meydana çıxması, dövl tin formala -
ması üçün sanballı z min yaratmı dir. Dünyanın müxt lif bölg l rind ibti-
dai icma qurulu unun da ılması v öz yerini yeni sinifli c miyy t verm si
müxt lif dövrl rd , müxt lif
kill rd ba vermi , özün m xsuslu u il se-
çilmi dir. Lakin bu t bii ki, mü yy n qanunauy unluqla meydana çıxırdı.
Keç n
srin sonlarına q d r bir qayda olaraq, dünya tarix ünaslı ında
sinifli c miyy tin ba lan ıcı sas n d mir dövrün (e. .II minilliyin sonu-e. .
I minilliyin vv ll ri) amil edils d , bu qanunauy unluqdan yayınma halları
da istisna edilmirdi. Q dim
rqin bir sıra ölk l rind sinifli c miyy tin erk n
d mir dövründ n xeyli vv l meydana çıxması buna misal ola bil r. Q dim
Misir, kiçayarası v s. yerl rin mülayim iqlimi v dig r lveri li
raiti q dim
insanlara h l d mird n istifad d n xeyli vv l daha yüks k m k m hsul-
darlı ı ld etm y imkan vermi v bunun n tic sind ibtidai icma quru-
lu u öz yerini t dric n sinifli c miyy t vermi dir. Bel likl , eramızdan h l
4-3 min il vv l ist r Misird , ist rs d
kiçayarasında möht
m dövl tl r,
yüks k inki af s viyy sin çatmı sivilizasiyalar formala mı dır.
Bu baxımdan Az rbaycanda sinifli c miyy tin, ilk quldar dövl tl rin an-
caq e. I minilliyin ilk yarısından formala ması fikrinin uzun müdd t hökm-
ran mövqe tutması bir q d r q rib görünürdü. Axı antik mü llifl rin çoxu
Az rbaycan bölg l rinin t bii-iqlim
raitinin adları ç kil n bölg l rin
rai-
tind n gerid qalmadı ını d f l rl qeyd etmi dil r.
Bizd is
n yax ı halda e. III-I minillikl rd ilkin tayfa ittifaqlarından
danı ılırdı. Halbuki artıq e. . IV minilliyin sonu-III minilliyin vv ll rind n
sinifli c miyy tin yaranıb inki af etdiyi kiçayarasının qon ulu unda yerl
n,
bu bölg il sıx laq l r malik olan Az rbaycanda sosial-iqtisadi inki afın
bu q d r l ng getm si inandırıcı görünmürdü. Lakin öt n srin son onillik-
A Z R B A Y C A N T A R X
11
l rind Az rbaycan aliml rinin bir qrupu h l e. . IV-III minillikl rd
kiçaya-
rası il sıx laq l rd olan C nubi Az rbaycan bölg l rind mühüm ictimai
t kamül n tic sind e. . III minillikd müxt lif dövl t qurumlarının meydana
g lm sini bildirm y ba ladılar.
M hz h min dövrd n ba layaraq maldarlıq inki af etdi v
kinçilikd n
ayrıldı. Bununla da ictimai m k bölgüsünün sası qoyuldu. Bu dövrd tay-
falar arasında yeni sah l rin l keçirilm si u runda mübariz aparılırdı. Güclü,
nisb t n z if tayfalara basqın ed r k, onların s rv tini l keçirirdil r. Bu hal
eyni kökd n olan z if tayfaların güclü tayfalar trafında birl m sin v bu-
nunla da böyük tayfa ittifaqlarının yaranmasına s b b olurdu.
Az rbaycan razisind e. . III-II minillikl rd Arazdan imalda, Naxçıvanda
v Mil-Qaraba
razil rind naxç, g rg r tayfaları, Urmiya gölü trafında is
lullubi, kuti, su, turukki tayfaları ya amı dılar.
Tayfa ittifaqlarının özl rin m xsus dini inamları formala mı dı. Onlar S ma,
Ay, Gün allahlarına, m h bb t v m hsuldarlıq ilah l rin sitayi edirdil r.
2.2. lkin dövl t qurumları
Aratta. Görk mli Az rbaycan tarixçisi, professor Y.B.Yusifov umer-Akkad
mixi yazı qaynaqlarına v dig r m nb l r
saslanaraq sübut edir ki, Az rbay-
can razisind yaranmı ilk dövl t qurumu Aratta e. III minilliyin I yarısında
C nubi Az rbaycanda meydana çıxmı dır. Arattanın razisi Urmiya gölünd n
c nub istiqam tind Dialaya, c nub- rq istiqam tind is Z ncan-Q zvin böl-
g sin d k olan torpaqları hat edirdi. Bir çox qaynaqlarda “saf n n l r öl-
k si” adlandırılan, en, yaxud ensi rütb si da ıyan hökmdarlar t r find n idar
olunan Arattanın kiçayarası
h r dövl tl ri, xüsusil , Urukla sıx laq l ri ol-
mu dur.
Aratta halisi qızıl, gümü , qur u un, mis, laciv rd v s. müxt lif s n t sa-
h l ri, kinçilik v maldarlıqla m
ul olurdular. Çoxtanrılı ın mövcud oldu u
Aratta bölg sind b r k t v m h bb t ilah si nannaya sitayi geni yayıl-
mı dır. Z ngin faydalı qazıntı yataqlarına, göz l t bii
rait malik olan Aratta
kiçayarası dövl tl rinin diqq tini ç ks d , Aratta bu mübariz d öz müst -
qilliyini qoruyub saxlaya bilirdi.
Aratta dövl t qurumu b zi qaynaqlarda Aronata klind d adlandırılır.
Az rbaycanın n q dim adlarından biri kimi d q bul edil n “Aronata” adı
“da ”, ”da lıq ölk ” m nasını verir. Paytaxtla eyni adlı
h r olmu bu dövl t
qurumu e. III minilliyin I yarısında t kc Az rbaycanın deyil, bütövlükd q -
dim Ön Asiyanın sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi v m d ni h yatında mühüm
rol oynayıb, kitab l rd özün m xsus ad qoymu dur. Müxt lif umer, akkad
T o f i q N c f l i , B i l a l D d y e v
12
v assur qaynaqlarında saxlanılıb dövrümüz q d r g lib çıxmı çoxsaylı bil-
gil r d bunu bir daha sübut edir.
Lullubi dövl t qurumu. E. III minilliyin II yarısının ba lan ıcında ikiçayara-
sında ged n mür kk b ictimai-siyasi v h rbi prosesl rin n tic sind burada
Akkad hökmranlı ı b rq rar oldu u zaman Aratta bir siyasi qurum kimi artıq
dünya sahn sind yox idi. Onun q rb s rh dl rind is Lullubi tayfa ittifaqı
formala maqda idi. Sonralar bu ittifaqa çox güman ki, Su v Turukki tayfaları
da daxil olmu dular. E. . XXIII srd is Urmiya gölünd n c nubdakı bölg -
l rd , o cüml d n vaxtil Arattanın yerl diyi torpaqların xeyli hiss sind öl-
k mizin tarixind ikinci erk n dövl t qurumu sayılan Lullubum (Lullubi) döv-
l ti meydana çıxmı dır.
E. . XXIII srin sonlarında Lullubi hökmdarı Sanidin (e. . 2230-2200)
özünd o q d r qüvv hiss etmi dir ki, Akkad kimi möht
m bir dövl tin
Naramsuen kimi qüdr tli hökmdarına qar ı h rbi birl m l r qo ulmu v
akkadlara qar ı müharib -l rd i tirak etmi dir.
E. . XXII srin otuz illiyind Lullubid hakimiyy t ba ında olmu hökmdar
mmatun (e. . 2200-2170) mü yy n s lahiyy tl rini saxlamaqda olan xırda
yerli hakiml ri m rk zi hakimiyy t tabe ed r k “pad ahlar pad ahına” çevril-
mi dir. Növb ti pad- ah Anubaninin dövründ (e. . 2170-2150) Lullubinin
qüdr ti daha da artır. Bunu bu hökmdarın h l Aratta dövründ q dim az r-
baycanlılara m lum olan mixi (çivi) yazılar il h kk etdirdiyi m hur “Da
sütun” abid si bir daha sübut edir. Bu sütun Diala çayının orta axınlarında
Zohab
h ri yaxınlı ından Ur-miya gölünd n az qala ran körf zin d k olan
razil ri hat etmi dir. Lullubi pad ahlı ının halisi maldarlıq, d my
kinçi-
liyi, v s n tkarlıqla m
ul olur, kiçayarası il geni ticar t laq l ri saxla-
yırdı. “Da sütundan” m lum olur ki, Lullubi sakinl ri Anum (S ma), kitar
(b r k t v m h bb t), Sin (Ay), a -ma (Kül k) tanrılarına v ilah l rin
sitayi edirdil r.
T xmin n e. . III minilliyin sonlarında Lullubi dövl t qurumu süqut etmi
v onun yerind “çoxlu lullubi hökmdar” lıqları yaranmı dır.
Kuti dövl t qurumu. E. .III minillikd Urmiya gölünd n q rb v c nubi
q rbd mövcud olmu kunti (quti) tayfa birliyi h min minilliyin II yarısında
dövl t qurumuna çevrilmi dir. Kutil r kiçayarası il geni
laq l r saxlamı
umerl rl yaxın münasib tl rd olmu , Akkad hökmdarlarının i
alına m ruz
qalmı dılar. Naramsuenin akkad qo unları kutil r ölk sin v
umer torpaq-
larına yürü l r ed rk n, kutil r v onların mütt fiql rinin güclü müqavim til
rastla mı , m
lub olub m qs dl rin çata bilım mi dir. Kuti hökmdarı Enri
Davazir (e. .2225-2200) t r find n r hb rlik edil n birl mi h rbi d st l r
Dostları ilə paylaş: |