49
miyyət Varaz Trdata keçdi. Xilafət Albaniyanın tədricən daxili müs-
təqilliyini ləğv etdi, həmin il Cavanşirin intiqamını almaq bəhanəsi
ilə xəzərlər hücuma keçdilər, Qəbələni və Bərdəyə qədər şəhər və
kəndləri soyub taladılar (Cavanşir Xəzər xaqanının müttəfiqi və kü-
rəkəni idi). Varaz Trdat çətinliklə sülh bağlayıb onları geri qaytardı.
VIII əsrin əvvəllərində Bizansla yeni müharibə ərəfəsində Bizans
tərəfdarlar
50
Bundan sonra ərəb qoşunları Gilan və Muğana doğru hərəkət
etdilər. Ərdəbildə qalxan üsyanı yatırtmaq üçün 646-cı ildə buraya
yeni ərəb qoşunu gəldi. Yeni müqavilə imzalandı. Vergilərin miq-
darı əvvəlkindən xeyli artırıldı. Albaniyada ərəblər ciddi müqavi-
mətə rast gəldilər. Ərəblər etiraf edirdilər ki, bu vaxta qədər vuruş-
duqları ölkələrin heç birində Azərbaycanda olduğu qədər güclü mü-
qavimətə rast gəlməmişlər. Sərkərdə Salmanın (Əbrürrəhmanın qar-
daşı) başçılığı ilə Azərbaycana daha güclü ordu göndərildi. Naxçı-
vanı, Şəki və Gorusu, Beyləqanı, Bərdəni işğal etdikdən sonra mü-
qavilə bağlandı. Onlar Qəbələni, Şəmkiri, Şəkini, Şirvanı, Şabranı
çapıb taladılar. Lakin bu uğurlar asanlıqla başa gəlmədi. 653-cü ildə
Dərbənddən şimalda Bələncər yaxınlığında xəzərlərlə döyüşdə
ərəblər məğlub oldular, sərkərdə Salman öldürüldü. Ərəblər türk
döyüşçülərinin igidliyinə heyran idilər. Böyük itkilər olsa da ərəblər
Azərbaycan uğrunda mübarizəni davam etdirirdilər. VII əsrdə təsa-
düfü hallarda baş verən müharibələr VIII əsrdə kiçik fasilələrlə əsrin
sonuna qədər davam etdi. 730-cu ildə 300 minlik ordu ilə xəzərlər
ərəbləri Ərdəbilə sıxışdırdılar. Savalan dağı yaxınlığında xəzərlər
qələbə çaldı. Diyarbəkrə və Mosula çatan xəzərlərin hücumunu Van
gölü yaxınlığındakı Hilat şəhəri ətrafında çətinliklə dayandırdılar.
Ərəblər böyük ordu ilə hücuma keçdilər və xəzərləri Azərbay-
candan çıxartdılar. Sülh bağlayan xəzərlərin bir hissəsi islam dinini
qəbul etdi. Xəlifə Harun Ər-Rəşidin dövründə- VIII əsrin 90-cı
illərində xəzərlər 100 minlik qoşunla Azərbaycanın şimal hissəsini
talan etdi. Xəzər-ərəb müharibələri Azərbaycana dağıntı və fəlakət
gətirdi. 100 illik mübarizədən sonra ərəb orduları Azərbaycanın is-
tilasını başa çatdırdı. Ərəblər əhali ilə mülayim rəftar etməyə və la-
zım gəldikdə onlara güzəştə getməyə məcbur oldular. Xəlifə Əbu-
bəkr sərkərdələrinə göstəriş vermişdi ki, adamları şikəst etməsinlər,
qocaları, uşaqları və qadınları öldürməsinlər. Əhalinin adət-ənənələ-
rinə toxunmasınlar. Bununla da əhalidə ərəblərə qarşı münasibət
mülayimləşdi. Xilafətin topladığı vergi və töycülər Sasani imperiya-
sındakından qat-qat az idi. Xalq yadellilərin dağıdıcı basqınlarindan,
Bizans-Sasani müharibələrindən hədsiz dərəcədə əziyyət çəkmişdi.
51
Azərbaycanda İslam dininin yayılması siyasi sabitlik və milli bir-
lik üçün təminat verə bilər, belə ki, yeni din humanist, ümidverici,
obyektiv və ədalətli idi. İslam qanunları və ehkamları adamları pis
əməllərdən çəkindirir, qəlbləri paklaşdırır, onlarda yüksək hisslər və
vərdişlər yaradırdı. Başqasının əməyinə və sərvətinə göz dikmə-
məyə, kimsəsizlərə, şikəstlərə, əlacsızlara yardım əli uzatmağa,
paxıllıqdan, xudpəsəndlikdən, lovğalıqdan uzaq olmağa çağırırdı.
İslam dini Azərbaycanın cənub hissəsində, Muğanda, Mildə, Xəzər
sahilində, Kür və Araz çayları boyunda, xüsusilə şəhərlərdə nis-
bətən sürətlə yayıldı. Təkcə xristianların məskunlaşdığı dağlıq və
dağətəyi ərazilərdə yeni dinə müqavimət güclü idi. Digər tərəfdən
xristianlar da vahid allaha inandıqlarına və “əhli-kitab” olduqlarına
görə ərəblər onları təqib etmirdilər. Azərbaycanda İslam dininin ya-
yılması xalqın taleyində misilsiz dönüş yaratdı. Onun mənəvi inki-
şafı üçün əsas oldu, mədəni yüksəlişinə təkan verdi. İslama qədərki
mədəniyyət məzmununu dəyişərək yeni keyfiyyət kəsb etdi.
2. Xilafətin Azərbaycanda idarəçilik, köçürmə,
torpaq və vergi siyasəti
Ərəblər əsarətə aldığı əraziləri idarə etmək üçün əmirlik sis-
temi yaratdılar. Əmirlik daha kiçik inzibati vahidlərə-mahal və
məntəqələrə (hər mahal 12 məntəqə, hər məntəqə də 12 kəndə)
bölünürdü. Əmirliyi xəlifə tərəfindən təyin edən əmir idarə edirdi.
Azərbaycanın şimal sərhədi Dərbənd, cənub sərhədi Həmədan şə-
həri müəyyən edildi. Əhalini ərəbləşdirmək üçün Bəsirədən, Ku-
fədən, Suriyadan və Ərəbistandan 10 minlərlə ərəb ailəsi köçürüldü.
Onlara imtiyazlar verilir və torpaqla təmin edilirdi. Əməvilər süla-
ləsinədək ilk xəlifənin dövründə vergilər xeyli yüngül idi, həm də
Sasanilərdən fərqli olaraq vergi tək-tək adamdan deyil, bütün ölkə-
dən alınırdı. Azərbaycanda xristianlar 2 vergi-xərac (torpaq vergisi)
və cizyə (can vergisi) verirdi, müsəlmanlar isə cizyədən azad idilər.
Xilafətə kömək etdiyinə görə kilsə vergidən azad idi və dövlət tərə-
findən himayə olunurdu. Xəlifə Əli vergi sahəsində islahat keçirdi.
52
Əsas diqqət xərac yığmağa deyil, torpağı səmərəli əkib-becərməyə
yönəldildi. Əməvilərin dövründə isə vergi sistemində dəyişiklər
edildi. 725-ci ildə Azərbaycanda əhali, mal-qara, torpaq siyahıya
alındı. Əvvəl ləğv edilmiş vergilər bərpa olundu. Ruhanilərdən də
cizyə alınırdı, vergilərin ümumi məbləği artırıldı. Ağır vergilər
təkcə yoxsulları deyil, həm də orta və iri feodalları da müflisləş-
dirdi. VIII əsrin ortalarında Əməvilər sülaləsini Abbasilər əvəz
etdi. Kəndlilərin vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Vergi torpağın əkilib-
əkilməməsindən asılı olmayaraq yığılırdı. Hətta meyvə ağaclarına
da vergi qoyuldu. Acgözlüyünə görə xəlifə əl-Mənsur “pul atası”
ləqəbini almışdı. Qəddarlığı ilə seçilən xəlifə Harun ər-Rəşidin döv-
ründə (786-809) vergi daha da artırıldı. 15 yaşa çatan kişilər vergi
verirdi. Azərbaycanın cənub hissəsindən ildə 4 milyon, Muğandan
isə 300 min dirhəm yığılırdı. Daşına bilən əmlakdan “xüms”, mal-
qara, becərilən məhsullardan və meyvədən, qızıl və gümüş sənət-
karlıq məmulatlarından “zəkat” (sədəqə) vergisi alınırdı. “Zəkat”
ruhanilərin, yetimlərin, şikəstləri və əlacsızların ehtiyacına sərf olu-
nurdu. Xilafətin Azərbaycandan aldığı vergi təxminən 8 milyon dir-
həmə yaxın idi.
Feodal torpaq mülkiyyətinin əsas forması dövlət torpaqları- di-
van və ya sultan (xəlifə) torpaqları idi. “İqta” divan torpağından
orduda göstədiyi hərbi hünərə və sədaqətli xidmətə görə verilirdi.
İqtanın 2 forması vardı: bağışlanan “iqta” sahibinin şəxsi mülkiy-
yətinə çevrilir və nəsildən-nəslə keçirdi. II isə icarə edilən “iqta”-
irsən keçə bilməz, hətta geri alına bilərdi. Mülkiyyət formalarından
biri feodal mülkiyyətində olan torpaq idi- mülk, sahibi isə malik
adlanırdı, istədikləri kimi istifadə edə bilərdilər. Daha sonra vəqf
torpaqları var idi-müsəlman aləmində müqəddəs şəhərlər, pirlər, din
uğrunda mübarizlər və şəhidlər üçün verilirdi. Vəqf torpaqları mü-
səlman din idarələrinin ixtiyarında idi, almaq, satmaq və bağışlamaq
olmazdı. İcma torpaqları-kəndlərdə əkin yerləri, biçənəklər, otlaq-
lar, meşələr, qəbiristanlıqlar və s. ibarət idi. Vergi və mükəlləfiyyət-
lərin bütün ağırlığı bu torpaqların üzərinə düşürdü.
Dostları ilə paylaş: |