Microsoft Word Afaq dissertasiya isi docx

49 

 

 

Tətbiq edilən idarəedici strategiyalar çox vaxt ES-in işində səhvlərə gətirir. Əgər ES 

ekspert  üçün  “təbii”  olan  ardıcıllıqdan  fərqli  olaraq  mahiyyətləri  təhlil  edirsə,  onda 

strategiyanın  dəyişilməsi    zəruri  olur.    ES-in  baxdığı  verilənlər  ardıcıllığı  nəinki 

sistemin  səmərəliliyinə  təsir  edir,  həm  də  son  nəticənin  dəyişilnməsinə  gətiri.  A 

qaydasından  B  qaydasına  qədər  baxış  B-nin  sistem  tərəfindən  nəzərə  alınmamasına 

gətirər. Strategiyanın dəyişilməsi hətta ES-in səmərəsiz işi zamanı da vacib ola bilər. 

Ə

məli  istifadə  mərhələsi.Bu  mərhələdə  ES-in  istifadəçi  üçün  faydalılığı  yoxlanılır.  

Istifadəçi üçün ES-in faydalılığı əsasən onunla işin rahatlığı və mühümlüyü ilə təyin 

olunur.  ES-in  mühümlüyü  dedikdə  dialoqun  gedişində  istifadəçinin  tələbatını 

müəyyənləşdirmək  bacarığı,  işdəki  uğursuzluğun  səbəblərini  aşkar  etmək  və  aradan 

qaldırmaq  və  həm  də  istifadəçinin  göstərilən  tələbatını  ödəmək  (qoyulan  məsələləri 

həll etmək) başa düşülür.ES-in işlənilməsi zamanı həmişə onun modifikasiyası həyata 

keçirilir.  Sistemin  modifikasiyasının  aşağıdakı  şəkillərini  ayırırlar:  anlayış  və 

tələblərin  yenidən  formallaşdırılması,  biliklərn  təqdim  edilməsinin  yenidən 

layihələndirilməsivə prototipin təkmilləşdirilməsi.  

Qeyd  edək  ki,  obrazların  tanınması  alqoritmlərinin  əksəriyyətində  alqoritminni 

işininin  başlanğıcında  bütün  ilkin  informasiyanın  məlum  olduğu  nəzərdə  tutulur. 

Lakin  bu  informasiyanın  alınması  müəyyən  səylər  tələb  edir.    Real  ekspertlər  üzrə 

müşahidələr  bir  daha  təsdiq  edir  ki,  ekspertlər  çox  vaxt  2-3  sualdan  sonra  düzgün 

nəticə çıxarırlar.  

1, 2 və 3-cü mərhələlər bilik mühəndisi,  4-cü  mərhələ  isə  proqramçı tərəfindən icra 

olunur. Eksperiment mərhələsində ilk öncə proqramın düzgün işləməsi yoxlanılır və 

sonra  eksperimentlər  o  vaxtaqədər  keçirilir  ki,  alınan  nəticənin  reallığa  adekvatlığı 

ekspertləri  qane  etsin.  lk  zamanlar  bir  ES-in  yaranmasına  20-30  il  tələb  olunurdu. 

ndi  isə  bu  sistemlərin  yaradılmasını  tezləşdirən  üsullar,  instrumental  vəsitələr 

mövcuddur. Bu məqsədlə istifadə olunan instrumental vəsitələr bunlardır: 

-Simvolik proqramlaşdırma dilləri: L SP,  NTERL SP, SMALLTALK; 

-Bilik mühəndisliyi dilləri: OPS-5; LOOPS, proloq, KEŞ; 

-ES layihəsini avtomatlaşdırmağa imkan verən sistemlər: KEE, ART, TETRESTAS, 

AGE, T MM. 

---

50 

 

 

ə

llinin insan üçün düşmən mühitdə tapılması zəruriyyətində məqsədəuyğyndur.  

Ə

lavə  ES  metodlarına  o  zaman  uyğundur  ki,  əgər  həll  edilən  məsələ  növbəti 

xarakteristikalar toplusuna malikdir: 

1.  məsələ  riyazi  metodlarda  və  ənənəvi  proqramlaşdırmada  qəbul  olunduğu  kimi 

ə

dədlərlə yox,  təbii yolla simvollarla manipulyasiya vasitəsilə həll edilə bilər; 

2.  məsələnin  təbiəti  alqoritmik  yox  evristik  olmalıdır,  yəni  onun  həlli  evristik 

qaydaların  tətbiqini  tələb  etməlidir.  Bəzi  formal  prosedurlar  vasitəsilə    həll  oluna 

bilən məsələlər ES-in tətbiqi üçün yararlı deyil; 

3.  məsələ  kifayyət  qədər  mürəkkəb  olmalıdır ki,  ES-in işlənilməsinə  verilən  xərclər 

üçün bəraət qazanılsın. Lakin məsələ elə mürəkkəblikdə olmalıdır ki, ES onu həll edə 

bilsin; 

4. məsələ ES metodlarının həlli ilə kifayət qədər dar və praktiki cəhətdən əhəmiyyətli 

olmalıdır.    

ES-in  işlənilməsində  “dərhal  prototip”  konsepsiyasından  istifadə  edilir.  Bu 

konsepsiyanın məğzi ondan ibarətdir ki, işçilər sonlu məhsulun tez qurulmasına cəhd 

atmır.  lkin mərhələdə onlar ES-in prototipini (prototiplərini) yaradır. Prototiplər iki 

ziddiyyətli tələbləri ödəməlidir: bir tərəfdən onlar konkret əlavənin tipik məsələlərini 

həll etməlidir, digər tərəfdən isə - onların işləmələrinin zamanı və əmək tutumu çox 

cüzi  olmalıdır.  Bu  tələbləri  ödənilməsi  üçün  prototipin  yaradılması  zamanı 

layihələndirmə prosesini tezləşdirən müxtlif vasitələrdən istifadə edilir. 

-Prototip  verilən  əlavə  üçün  biliklər  mühəndisliyi  metodlarının  yararlılığını 

göstərməlidir. Uğurlu olarsa eksper biliklər üzrə mühəndislə bərabər problem sahəsi 

haqqında prototipin biliklərini genişlədir. Uğursuz olduqda yeni protoripin işlənilməsi 

lazım  ola  bilər,  və  ya  belə  bir  fikir  irəli  sürülər  ki,  verilən  əlavə  üçün  ES-nin 

metodları  ümumiyyətlə  yararsızdır.  Biliklərin  artırılması  ilə  prototip  artıq  verilən 

ə

lavənin  bütün  məsələlərini  həll  edə  bilər.  Prototipin  sonlu  məhsula  ES-in  aşağı 

səviyyə  dillərində  yenidən  proqramlaşdırılmasına  gətirib  çıxarır  ki,  bu  da  ES-in 

tezliyini və tələb olunan yaddaşın azaldılmasını təmin edir. 

---

51 

 

 

ES-in  yaradılması  zamanı  onların  işlənilməsinin  6  mərhələdən  ibarət  müəyyən 

texnologiyası  qurulmuşdur:  identifikasiya,  konseptualizasiya,  dormalizasiya,  yerinə 

yetirilmə, test, təcrübi istismar. 

dentifikasiya mərhələsində həll olunan məsələlər təyin olunur, layihələrin məqsədləri 

açıqlanır, ekspertlər və istifadəçilər tipləri müəyyən olunur. 

Konseptualizasiya mərhələsində problem oblastının məzmuni təhlili aparılır, istifadə 

olunan anlayışlar və qarşılıqlı əlaqələr açıqlanır, məsələlərin həll metodları müəyyən 

olunur.  

Formalizasiya mərhələsində  S-lər seçilir, biliklərin bütün növlərinin təqdim olunma 

metodları təyin olunur, əsas anlayışlar formalizə edilir, biliklərin interpretasiy üsulları 

müəyyən olunur, sistemin işi modelləşdirilir və s. 

Ekspert  sistemlərin  hazırlanması  mərhələləri  digər  proqram  məhsullarından 

ə

həmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Ekspert sistemlərin yaradılması təcrübəsi göstərdi ki, 

onların  hazırlanmasında  ənənəvi  proqramlaşdırmada  qəbul  olunan  medotologiyanın 

istifadəsi ya ekspert sistemlərin hazırlanması prosesini həddindən artıq uzadır, ya da 

ümumiyyətlə mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. 

Ekspert  sistemlərin  istifadəsi  o  zaman  mümkündür  ki,  ekspert  sistemlərin 

hazırlanması  mümkünlüyü,  təsdiq  olunması,  biliklər  mühəndisliyinin  metodları  həll 

edilən  məsələyə  uyğundur.  Ekspert  sistemin  hazırlanmasının  mümkünlüyü  üçün 

ə

nazından  həll  ediləcək  məsələ  eyni  vaxtda  bir  neçə  aşağıdakı  tələblərə  cavab 

verməlidir: 

-tədqiqat sahəsində məsələləri yeni mütəxəssislərdən daha yaxşı həll edən ekspertlər 

vardır;  

-ekspertlər  təqdim  olunan  məsələnin  qiymətləndirilməsində  eyni  fikirdədirlərsə, 

məsələyə ekspert sistemin qiymət verməsindən başqa bir yol qalmır;  

-ekspertlər  istifadə  etdikləri  metodları  adi  dillə  deyə  və  izah  etmə  qabiliyyətinə 

malikdirlər, əks halda ekspert biliklərini “çıxarmaq” və onları ekspert sistemlərə daxil 

etmək çətin olur;  

-məsələnin həlli hərəkət deyil, ancaq mühakimə və fikir tələb edir;  

---