Microsoft Word \300Z?RB\300YC\300n dovl?T iqtis\300d universiteti struktur maq doc
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Respublikanın iqtisadi strukturun müasir v əziyy ətinin t əhlili
49
2.2. Respublikanın iqtisadi strukturun müasir vəziyyətinin təhlili
Bazаr iqtisadiyyatına keçid ilk növbədə struktur dəyişiklikləri ilə bağlıdır. Struktur dəyişikliyi, ilk növbədə, mülkiyyət formasının dəyişilməsi ilə bağlı ölkə iqtisadiyyatı subyektlərinin fəaliyyət xarakterinin dəyişilməsi, istehsal prosesinin və əmək münasibətlərinin əsaslı şəkildə yenidən təşkili kimi başa düşülür. Lakin onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, struktur dəyişikliklərini həmişə mülkiyyət formasının dəyişilməsilə bağlamaq düzgün olmazdı. Belə ki, iqtisadi inkişafın gedişatında iqisadiyyatın müxtəlif sahələri dəyişikliklərə uğrayır ki, bu da, ilk növbədə onların inkişafının qeyri-bərabər tempinin təsiri altında həyata keçirilir. Müasir mərhələdə ekstensiv inkişaf amillərinin bitməsi təkrar istehsalın intesivləşdirilməsinin, onun effektivliyinin artırılmasının əsas istiqaməti kimi struktur dəyişikliklərinin əhəmiyyətini аrtırır. Struktur dəyişikliklərinin miqyasına və tempinə ilk növbədə, texniki tərəqqi və cəmiyyətin həyat şəraiti ilə şərtlənən bütün istehlak dinamikası təsir edir. Eyni zamanda, ETT bu tələbatların ödənilməsi, onların təkmilləşdirilməsi və inkişafi üçün yeni imkanlar yaradır. Hər bir ölkənin iqtisadiyyatının keyfiyyət xarakteristikasına struktur dəyişikliklərinin aşağıdakı ümumi qanunauyğunluqları həlledici təsir edir. - xalq təsərrüfatının yeni sahələrinin formalaşmasında və inkişafında ETT-nin rolunun artması; - əmək vasitələrinin və iş qüvvəsinin kənd təsərrüfatı və sənaye arasında effektiv yerdəyişməsi, onların payının və eləcə də xidmət sferasının xeyrinə dəyişilməsi; - yeni sahələrin əmələ gəlməsi və inkişafi ilə əlaqədar sənayenin sahə strukturundakı dəyişikliklər; - daha mükəmməl və effektiv struktura malik iqtisadiyyatın formalaşmasında xırda və orta müəssisələrin rolunun və əhəmiyyətinin güclənməsi. Struktur dəyişikliklərinin göstərilən qanunauyğunluqlarının, onların iqtisadi praktikada fəal təzahür etməsinin öyrənilməsi cəmiyyətin məcmu tələbatlarının
50
effektiv öyrənilməsinə yönəldilən xalq təsərrüfatının müasir, effektiv strukturunun yaradılmasına imkan verir. Struktur dəyişikliklərinə təsir edən əsas amil ETT hesab edilir. Bu da ki, bir qayda olaraq, tələbаtların ödənilməsinin əvvəlki üsullarının əməliyyatının azalması ilə, bir sıra hallarda isə yoxa çıxması ilə müqayisə оlunur. Bu, bir tərəfdən, dəyişikliyə səbəb olur. Bunun da ki, mahiyyəti – yeni kəşflərin, yeni növ məhsulların və texnologiyaların tətbiq edilməsi, istehsalın strukturundаkı xarici iqtisadi əlаqələrdəki dəyişikliklər hesab edilir. Digər tərəfdən bu proseslərin nəticəsi insanların tələbatlarındakı, "istehlak modeli"ndəki, dəyərlər sistemindəki, həmçinin, cəmiyyətin öz tələbatlarının slrukturundakı dəyişikliklər hesab edilir. Struktur dəyişikliklərinin mühüm amillərindən biri iqtisadiyyat sahələrində məşğul olanların ixtisas səviyyəsi hesab edilir. Ixtisas səviyyəsi texniki tərəqqinin inkişafına təsir edir, müasir texnika və texnoloji məsələlərin tətbiqi isə işçilərin ixtisasının yüksək səviyyəsini tələb edir. Məhz ixtisasın belə səviyyəsi işçilərə həyata keçirilən texniki-texnoloji prosesləri qiymətləndirməyə, yeni texnikanın yaradılmasına və bu sferadakı təcrübədən hasil edilən faydaları reallaşdırmağa imkan verir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, struktur dəyişikliklərinin vacib amillərindən biri də beynəlxalq əmək bölgüsü hesab edilir. Bu da ki, rəqabətlə əlaqədar bu prosesin iştirakçıları arasında faydanın bölüşdürülməsində dəyişikliklərə səbəb olur.
Beynəlxalq əmək bölgüsündə baş verən dəyişikliklər, bir tərəfdən, rəqabət qabiliyyətli və yüksək məhsuldarlığa malik ixracatçıları özünə cəlb edir, digər tərəfdən isə, başqa ixracatçıların əvvəlki mövqelərini sarsıdır. Bu, bir qanunauyğunluqdur. Struktur dəyişiklikləri elə bir dinamik prosesdir ki, bunun istiqamət və sürətini bütün hallarda qabaqcadan görmək mümkün deyil. Bununla yanaşı, dünya ölkələrinin təcrübəsində struktur dəyişikliklərin müxtəlif variantlarının mövcud olduğu sübut edilmişdir. Almaniyanın və digər inkişaf etmiş ölkələrin timsalında görürük ki, xalq təsərrüfatı sahələrində sektorial dəyişikliklərin əsas istiqaməti bu
51
hipotezin proqnozu ilə uyğunlaşır, özü də ki, üç sektor tərəfindən uyğunlaşmaya nail olunması və ya nail olunmaması bir o qədər də vacib deyildir. Struktur hissələri üçün heç bir nəzəri və normativ cəhətdən əsaslandırılmıs smeta yoxdur. Müəyyən edilmişdir ki, 60-70-ci illərə nisbətən Almaniyada son illər üçüncü dərəcəli sektordan axsamalar daha açıq özünü göstərir. Struktur dəyişikliklərinin tədqiqi göstərir ki; əgər peşəkar fəaliyyət yenidən qiymətləndirilərsə, xidmət sferasının əhəmiyyəti daha artmış olar. Bütövlükdə götürsək, xidmət sferasının funksiyalarının xüsusi çəkisi xeyli artmışdır. Iqtisadiyyatın həm ümumi xarakteri, həm də təşkilindəki dəyişiklikləri sektorial dəyişmədən çox introsektorial dəyişmə mənası kəsb edir. Əgər nəzərə alsaq ki, struktur dəyişikliyinin bu cür formaları indikinə nisbətən gələcəkdə böyük ə həmiyyət kəsb edəcək, оnda belə bir sual meydana çıxır: sektоriаl struktur dəyişməsi üçün buradan nə nəticə çıxır? Bir neçə il ərzində sektorial struktur dəyişmə problemləri ilə daha intensiv məşğul olmaq lazımdır. Sektorial dəyişmələrin güclənməsi müəyyən istehsal funksiyalarının geri qalmasına səbəb olur ki, bu da sahələrin artımındakı böyük fərqlərdə təzahür edir. Son illərdə müşahidə olunan struktur dəyişiklik nümunəsi xüsusən bazar iqtisadiyyatına keçid ölkələrində istehsal olunmuş məhsulun qeyri-mərkəzləşdirmə meylinin artmasıdır. Qeyri-mərkəzləşdirmə dedikdə, iri konsernin ayrı-ayrı müəssisələrə bölünməsi başa düşülür. Əvvəlki struktur dəyişikliyin inkişaf istiqaməti xarici iqtisadi təsirlə müəyyən olunurdu. Müasir informasiya və kommunikasiya şəbəkələrinin təkmilləşməsi bazarın şəffaflığını artırmaqla beynəlxalq əmək bölgüsünün intensivləşməsi prosesinin ilkin şərtlərinə çevrilirlər. Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr məhsulların istehsalçıları kimi çıxış edir və ə nənəvi sənaye ölkələrinin istehsalçıları ilə rəqabət aparırlar. Eyni zamanda, inkişaf etməkdə olan ölkələrin tələbi də yüksəlir. Bu o deməkdir ki, dünya ticarəti artır və sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin yeni satış imkanları da yüksəlir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün genişlənməsini nəzərdə tutan istehsal tsiklindən irəli gələn təkliflər inkişaf etmiş ölkələrin sənayeləşməsi ilə əlaqədardır. Əvvəl qeyd Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|