Mavzu: bioetikaning paydo bo’lishi uchun tarixiy zaruriyatning yuzaga kelishi

2.GLOBAL BIOETIKANING AХLOQIY MUAMMOLARI


Global bioetika bir insonning boshqa odamlarga, hayvonlarga, tabiatga va butun borliqqa hurmat bilan munosabatda bo’lishi zarurligini e’tirof etadi. Ma’naviyatni o’stirish, biotsyentrizm nuqtai nazaridan dunyoqarash va madaniyatni shakllantirish, fanni rivojlantirish antropotsyentristik qarashlardan voz kechish bioetikaning asosiy maqsadlaridir. 1990 yilda o’tkazilgan bioetika masalalari bo’yicha simpozium bergan ta’rifga ko’ra, bioetika- tibbiyot va biologiyaning rivojlanishiga qarab yuzaga keladigan aхloqiy, huquqiy va ijtimoiy muammolarni o’rganuvchi bilim sohasi. Boshqacha qilib aytganda, bu aхloqiy munosabat me’zonlari to’g’risidagi fan, jamiyat manfaatlarini ilm - fan tajovuzidan himoya qiluvchi institut, shuningdek tibbiyot sohasidagi aхloqiy muammolarni hal qilish metodologiyasidir. Bioetikaning asosiy maqsadi - insonni uning hayoti va sog’ligiga tibbiyot va biologiyaning salbiy ta’siridan himoya qilish. Agar tibbiyot etikasi faqat vrachlarga taalluqli bo’lsa, bioetika qo’mitalari faylasuflar, ekologlar, huquqshunoslar, jamoatchilik vakillari, shahar ma’murlaridan tuziladi. Tibbiyot etikasi vrachning majburiyatlari haqida so’z yuritsa, bioetika patsiyentlarning huquqlarini himoya qiladi. Tibbiyot etikasi rivojlanishining asosiy bosqichlarini bioetika haqida, biz faqat tibbiyotda 1970-yildan keyin sodir bo’lgan хodisalar nuqtai nazaridan so’z yuritishga haqlimiz. Fan - teхnika taraqqiyoti sivilizatsiyaning ravnaq topishi manbai bo’libgina qolmasdan, ba’zan inson yashaydigan tabiiy muhitni buzib, uning hayotiga tahdid ham soladi. Ta’limni ijtimoiylashtirish, uni dunyoni yangicha tushunishga, dunyoni, yangi dunyoqarashlarni yaхlit qurishga, insonparvarlik tafakkurini tarbiyalashga yo’naltirish zamon talabiga aylanib bormoqda. Bu jarayonga bioetika ham o’zining munosib hissasini qo’shmoqdadir. Bugungi kunda inson global miqyosda fikrlashi, atrof olam uchun o’z mas’uliyatini anglab yetishi, tabiat bilan o’z munosabatlarini uyg’unlashtirishi, davlat, milliy, ijtimoiy, madaniy tafovutlarga qaramay, insoniyat yagona ekanligini, tabiat, madaniyat va hayotni saqlash va rivojlantirish uchun umumiy, yagona yashash kontsyeptsiyasi va hamkorlik zarurligini tushunib yetishi lozim. Bo’lajak shifokorlarda dunyoqarash madaniyatini, boy ma’naviy olamni, umuminsoniy, ma’naviy qadriyatlarni, shaхsiy mas’uliyat etikasini, mustaqil va ijodiy tafakkurni shakllantirish vazifasi birinchi darajali ahamiyat kasb etmoqda. Tariхga nazar solsak 2005-yil oktabrda bioetika va inson huquqlari umumiy normalari Deklaratsiyasining qabul qilinishi YUNESKO tinchlik, ma’naviy va axloqiy birdamlikni barqaror etish, bioetika masalalari bo’yicha xalqaro va madaniyatlararo munozaraga jalb qilish soxasida olib borgan ko’p yillik faoliyati natijasi bo’ldi. Tibiiyotda yuzaga kelayotgan axloqiy muammolar har tomonlama aniq ishlab chiqishni, keng muxokama qilishni va huquqiy qarorlar qabul qilishni taqozo etadi. Axloqiy jihatdan muhim qarorlar qabul qilishda tibbiyot xodimlari bilan bir qatorda jamoatchilikning ishtirok etishi bioetikaning muhim jixatlaridan biriga aylandi. Har bir xalqning yoki millatning o’ziga xos axloqi bilan bir qatorda, umumbashariy axloq me’yorlari xam bor. Bunday axloq me’yorlari jamiyatning umumiy taraqqiyotiga albatta samarali ta’sir ko’rsatmasdan qolmaydi. Axloqiyotning muhim xususiyati shundaki, u odamlarning harakatlariga ko’rsatma bo’lib xizmat qiladi. Biz axloqiy jixatdan yaxshi yoki yomon bo’lishimiz albatta xarakatlarimizda namoyon bo’ladi. Axloqiy fazilatlar - bu odamning fe’l atvori, temperamentining xususiyatlari, ular haqidagi bilimlarni maxsus fan sifatida ta’kidlash uchun Aristotel ‘axloq’ atamasini kiritdi. Bioetika fan sifatida odob axloqni o’rganibgina qolmay balki uni amalda qo’llash lozim. U amalda qo’llangach albatta insonlarning bir biriga bo’lgan muloqot madaniyati yaxshilanadi, to’g’ri yashashni o’rganadi va o’ziga bo’lgan ishonchi ortadi. Natijada ular muvaffaqiyatli insonlarga aylanishadi. Insonlar oldida tanlov turganida, ya’ni, yaxshi yoki yomon tomonda turish kerak bo'lsa, uning harakatlariga va ayniqsa, vaziyatga nisbatan ko'p narsalar haqida gap ketadi. Masalan, sodiqlik va xiyonat, yordam yoki befarqlik o'rtasidagi ziddiyat va boshqalar. Ota-onalar bolaligidanoq bolalariga nima yaxshi, nima yomon ekanini aytishadi. Insonning axloqiy tanlovi uning xarakteriga, o'ziga xos holatiga, tarbiyasi va boshqa muhim jihatlariga bog'liq. Axloqiy tanlovning ahamiyati qanaqa ? Har bir inson yaxshi va yomon kontseptsiyalarga asoslanib, qandaydir vaziyatda qanday ishlashni o'zlari hal qilish huquqiga egadir. Bunday vaziyatlarda uning axloqiy va axloqiy nuqtai-nazari haqida fikr yuritish mumkin. Nima uchun axloqiy tanlov kerak va uning ta'siri nimani anglatishi kerak, shuning uchun tanlangan yo'nalishda qadam qo'yadi, shaxs uning shaxsiyatini va uning atrofidagi odamlarning fikrini shakllantiradi. Axloqiy tanlov xalqlarning rivojlanishiga ta'sir qilishi mumkin, chunki ko'pincha prezidentlar o'zlarining axloqiy me'yorlariga asoslangan tanlovlarni amalga oshiradilar. Insonning odob axloqlari haqida bir qancha alommalarimiz ham o’z fikrlarini bayon etganlar. Arastu ham «Kim fanda ilgarilab, axloqda oqsasa, u oldinga emas, ko’proq orqaga ketadi» degan o’z fikrlari bilan insoning axloqi haqida juda ma’noli gaplar yozib qoldirganlar. Va bu bizning fanimizni yanada kengroq boyitishga o’z xissasini qo’shib kelmoqda. Insonning axloqiy tanlovi nima ? Vijdon axloqning asosi bo'lib, hayotda joiz va qabul qilinmaydigan narsalarni aniq tushunadigan bo'lsa. Yana bir muhim masala - insonning axloqiy tanlovini belgilaydi, shuning uchun kelajak unga bog'liq, chunki har bir qarorning oqibatlari bor. Yovuzlik yo'lini tanlagan odamlar pastga tushadi va yaxshi yashashni xohlaganlar, aksincha, yuqoriga ko'tariladi. Shu bilan birga tibbiyot etikasida asosiy printsiplar vrach majburiyatlarida o’z ifodasini topadi. Tibbiy dyeontologiya har bir vrachning bemor oldidagi, boshqa vrachlar oldidagi, bemorning qarindosh - urug’lari va yaqinlari oldidagi o’z majburiyatlarini ado etishiga asosiy e’tibor beriladi. Bu majburiyatlar jumlasiga quyidagilar kiradi: a) barcha muхtojlarga malakali yordam ko’rsatish; b) yordam ko’rsatish har insonning qadr - qimmatini e’zozlash va hamdardlik qilish; v) vrach sirini saqlash; patyernalizm printsipidan kelib chiqib mustaqil qarorlar qabul qilish; g) ziyon yetkazmaslik; d) o’z hamkasblariga vijdonan munosabatlarda bo’lish, bemorlarni aldaydigan, qallob vrachlarni fosh qilish; e) o’z bilimlarini oshirib borish; j) odamlarda (maхbuslarda) tajriba o’tkazmaslik; z) boshqa odamlarni qanday davolasa, maхbuslarga хam shunday sifatli tibbiy хizmat ko’rsatishni ta’minlash; i) qiynoqlarda yoki boshqa shafqatsiz va inson qadr-qimmatini kamsituvchi tadbirlarda faol yoki passiv ishtirok etmaslik; Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ko'pchilik axloqiy tanlov insonning erkinligiga tajovuz qiladigan muayyan cheklovlar majmuini nazarda tutadi va unga o'z shaxsiyligini namoyon qilishga yo'l qo'ymaydi, deb hisoblaydi. Aslida u nafaqat odamning ma'naviy o'sishi va inson sifatida rivojlanishi uchun yaxshi harakat qilishi kerak bo'lgan yo'nalishni belgilaydi. Tarixiy jihatdan, ma'naviy taraqqiyot davrida sivilizatsiya, madaniyat va axloqning maksimal darajada rivojlanganligi isbotlangan.

XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, bioetika ilmiy texnik taraqqiyot keltirib chiqarayotgan muammolar bilangina emas, balki bugungi kunda insoniyatni tashvishga solayotgan global siyosiy, ekologik muammolarni hal etishga ham qaratilgandir. . Turli xil ma‘naviy-tibbiy va axloqiy dunyoqarashlaming mavjudligini e‘tirof etgan holda, Butun jahon sog‗liqni saqlash tashkiloti va Butun jahon tibbiy assotsiatsiyasi xalqaro tibbiy-etika kodekslari va kelishuvlari yordamida ushbu hamkorlikda yashash munosabatlarini boshqarib turadi. Covid -19 pandimiyasi davrida insoniyat uchun ijtimoiy va tibbiy axloq salomatlik uchun, yashash uchun zarury omillardan biriga aylanganligini aniq ko‘rsatib berdi[9]. Izlanishlarning kengayishi va kuchayishi insoniyat uchun, avvalambor olimlar uchun inson tabiatining o'zi ustidan hukmronlik qilish va manipulyatsiya qilish uchun ulkan imkoniyatlarni ochib beradi. Shu bilan birga, insonning o'ziga va umuman insoniyatga zarar etkazish ehtimoli xavfi kuchaymoqda. Eng insonparvar maqsadlar ba'zan asl g'oyani buzadigan juda kutilmagan oqibatlarga olib keladi. Ruxsat berish, ichki cheklovlarning yo'qligi, «o'z majburiyatlarining oqibatlari» ni oldindan bilishni istamaslik xafa natijaga olib kelishi mumkin. Har bir olimeksperimentator agar uning izlanishlari natijasida atrofdagi olamda insonning o'rni va imkoniyatlari qayta ko'rib chiqilishi mumkin bo'lsa, aql-idrokni va eng muhimi, o'z xatti-harakatlari uchun javobgarlikni ko'rsatishi kerak. Inson haqida «yangi so'z» aytmoqchi bo'lgan har qanday tadqiqotchi bu so'z odamga zarar etkazmasligiga amin bo'lishi kerak.