Maşınqayırmanın tarixinə dair

Qədim Şərqdə sənətçilik 

31

 

nız bəzək üçün yarayırdı. 

Bu  istiqamətdə  əsas  irəliləyiş  mis  legirlərinin  tapılmasından  sonra 

əldə  edilmişdir.  Arsenin  ərintiyə  əlavə  edilməsi  ərimə  temperaturunu 

aşağı  salaraq  töküyün  döyülməsini  asanlaşdırırdı.  Sonralar  arsen  sinklə 

əvəz olunmağa başladı. Sinkin nisbətinin variasiya edilməsi nəticəsində 

alət  və  silahlar  üçün  əlverişli  olan  material  əldə  edilirdi.  Metalların 

mexaniki  emalı  daşlara  istinad  etsə  də,  tökmə  və  döymə  yeni  emal 

üsulları kimi sənətçilikdə özünə yer tapmışdır.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.9. Misirli bürünc tökənlər, b.e.ə. XV əsr. 

 

Yeni  material  -  bürünc Şərqdə  III  minilliyin  əvvəlində  əsas  material 

kimi  yayılmağa  başlamışdı  (şəkil  1.9).  O, alət, silah  və  kənd  təsərrüfatı 

texnikasının  hazırlanmasında  tətbiq  olunurdu.  Bürüncün  emalını  təsdiq 

edən  tarixi  dəlillər  göstərir  ki,  bu  işlər  xüsusi  ustalar  tərəfindən 

aparılırdı.  Tapılan  bürünc  əşyalar  arasında  alət,  nizə  və  ox  başlıqları, 

balta,  xəncər,    dəbilqə,  iskənə,  çəkic  və  müxtəlif  qablar  vardır  (şəkil 

1.10). 

B.e.ə.  V  əsrdə  başqa  əlvan  metallar,  qızıl  və  gümüş  tapılır  [1.27]. 

Metallurgiyada  bürüncün  emalı  ilə  bərabər  qızıl  emalı  ilə  məşğul  olan 

xüsusi sənətçilər yaranmağa başlayır. Şərq üçün  qızıl  mənbəyi Misirdə, 

Nubia və Qırmızı dəniz ətrafındakı dağlarda yerləşirdi. 

Mesopotamiyaya qızıl həm də Hindistandan gətirilirdi.  Qızıldan  bə-  

---

Qədim Şərqdə sənətçilik 

32 

 

zək  əşyaları,  qablar  düzəldilirdi  (şəkil  1.11).  Bürüncün  geniş  yayıldığı 

dövrdə  həm  Misirdə,  həm  də  Şərqdə  dəmir tapıldı.  Belə ki, b.e.ə. II 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.10. Qədim Misirdə ağac emalı üçün alətlər, b.e.ə. XII əsr.  

 

minillikdə  dəmirdən  tez-tez  istifadə  edilirdi.  Dəmirin  iqtisadi  vacibliyi 

məlum  olduqdan  sonra,  o  tədricən  qədim  Şərq  mədəniyyətinin  əsas 

materialı  olan  bürüncü  sıxışdırmağa  başladı.  O  dövrdə,  Şərqdə 

metalların  emal  üsulu  kimi  bürünc,  gümüş,  qızıl  və  misin  tökülməsi 

məlum  idi.  Lazım  olan  ərimə  temperaturunu  əldə  etmək  üçün  ağac 

kömürdən istifadə edilirdi. Hava üfürülməsi öncə düdəklərin köməyi ilə 

aparılırdı.  Sonralar  tətbiq  olunan  güclü  üfürcəklərin  tətbiqi  ilə  tökmə 

texnologiyasının effektivliyini yüksək  dərəcədə artırmaq mümkün oldu. 

Tökmə  prosesinin  tərkib  hissəsini  ərıdici  qazanlar  və  tökmə  formaları 

təşkil  edirdi.  Tökükləri  fırlatmaq  və  götürmək  hələ  o  dövrdə  kəlbətin 

məlum olmadığından bürünc nəqqaşların köməyi ilə aparılırdı. 

Tapılan metal filizlərini şəhərlərə daşımaq üçün  öncə onlar  tapıldığı 

---

Qədim Şərqdə sənətçilik 

33

 

yerdəcə 

əridilərək  külçə 

şəklinə salınır və sonra lazım 

olan  yerlərə  daşınırdı.  Orada 

metal 

qazana 

atılaraq 

sobanın  üstündə  əridilirdi. 

Sonra  ərimiş  metal  qaşıqla 

ağacdan, 

daşdan 

və 

ya 

qumdan  hazırlanmış  forma- 

lara  tökülürdü  (şəkil  1.12). 

Tökmədə 

əvvəllər 

açıq, 

sonralar  isə  örtülü  forma- 

lardan istifadə olunurdu.     

Metal  töküklərə  forma 

vermək  əsasən  döymə  ilə 

həyata keçirildiyindən bu işlə 

məşğul 

olanlar, 

yəni 

dəmirçilər  cəmiyyətdə  xüsu- 

su  yer  tuturdular.  O,  dövrdə 

ümumiyyətlə  metal  emalı 

təsərrüfatında 

çoxlu 

qul 

məşğul 

olduğundan, 

bu 

sahənin  işçiləri  cəmiyyətdə 

aşağı 

təbəqəyə 

aid 

olunurdular. 

Metal 

emalı 

üçün xammalın əldə edilməsi 

çətin 

olduğundan 

onların 

hazırlanmasına yalnız keşişlər və hökmdarlar nəzarət edirdilər. Dəmirin 

çıxarılması və tətbiqi bəşəriyyətin  

əldə etdiyi ən vacib nailiyyətlərdən sayılır. Dəmir də mis kimi insanlara 

hələ çox qədim zamanlardan məlum idi.  

B.e.ə.  IV  minillikdə  tapılmış  dəmirdən  olan  bəzək  əşyaları arxeoloq 

lar tərəfindən yoxlanıldıqda onların  tərkibində 7,5% nikelin  olması  aş- 

 

Şəkil 1.11. Şah Urun qəbrindən tapılmış 

qızıl xəncər,   b.e.ə. II minilliyin 

sonu. 

 

Şəkil 1.12.  Daşdan hazırlanmış qəlib, 

b.e.ə. II minillik.

 

 

---

Qədim Şərqdə sənətçilik 

34 

 

kar  edilmişdir.  Bu,  o  dövrdə  istifadə  olunan  dəmir  filizlərin  meteroit 

mənşəli  olmasına  dəlalət  edir.  Arxeoloqların  Misir  ərazisindən 

tapdıqları,  hələ  fironlar  dövründən  də  əvvəl  hazırlanmış,  döyülmüş 

dəmir  lövhələrdən  ibarət  bilərzik,  o  dövrdə  dəmir  istehsalının  olmasını 

sübut  edir.  Tarixi  mənbələrin  məlumatına  görə,  ilk  dəfə  dəmir  filizi 

b.e.ə.  III  minillikdə  Qafqaz  dağlarının  ətəyində  yaşayan  insanlar 

tərəfindən  tapılaraq  ondan  dəmirin  alınması  aşkar  edilmişdir  [1.19]. 

Dəmir  tapıldığı  ilk  dövrlərdə  onun  əridilməsi  üçün  yüksək  ərimə 

temperaturu  (1539  °C)  tələb  olunduğundan  mümkün  deyildi.  B.e.ə.  III 

minilliyin əvvəlindən dəmirin emalı üçün karbonlama  texnoloji prosesi 

aşkar  edilir    və  II  -  I  minilliklərdə  daha  da  inkişaf  etdirilərək  XIV  əsrə 

qədər  dəmir  emalı  üçün  yeganə  üsul  olaraq  qalır.    Üsulun  mahiyyəti 

ondan  ibarət  idi  ki,  dəmir  filizi  ərimə  temperaturundan  aşağı 

temperaturda  (800

−

900°C)  bir  neçə  dəfə  qızdırılırdı.  Bu  zaman  onun 

tərkibində  olan  oksigen  birləşməsi  (Fe

2

O

3

)  tədricən  komürün 

yanmasından  alınan  karbonla  birləşərək  dəmirdən  ayrılsın.  Bu  üsulla 

dəmir  istehsal  etmək  üçün  xüsusi  sobalardan  istifadə  edilirdi  (şəkil 

1.13).  

Kiçik  hissələrə  bölünmüş  dəmir  filizi  öncə  aşağı  temperaturda 

qızdırılaraq,  yəni  “qızartma”  əməliyyatına  uğradılaraq,  tərkibində  olan 

torpaq  və  başqa  qalıqlardan  təmizlənir.  Sonra  hündürlüyü  təxminən  1,5 

m  olan,  gildən  tikilmiş  soba  aşağıdan  saman  çöpləri  ilə  doldurulur  və 

bunun üstünə filiz ilə ağac kömürün qarışığı qatbaqat  yığılır. Sobaya od 

vurulan  anda  aşağı  hissə  nisbətən  bağlı  olur  ki,  sobanın  daxilində 

kömürlə  filiz  qarışığı  alovlansın.  Sobanın  daxilində  temperatur  700-

1000°C  çatdıqda  artıq  dəmir  filizində  olan  oksigen  karbonla  birləşərək 

ayrılır  və  sobada  şlakla  əhatə  olunmuş  dəmir  qalır.  Bu  birləşmədən 

dəmiri  ayırmaq  üçün  sobanın  aşağı  hissəsində  əlavə  deşiklər  açılır  və 

buradan  süni  hava  verməklə  sobanın  daxilində  temperatur  1200°-  yə 

çatdırılır.  Sobaya  yenidən  verilən  oksigenin  bir  hissəsi  ilə  reaksiyaya 

girərək əmələ gələn FeO ərimiş qumla  birləşərək  şlak şəklində sobadan 

xaric edilir.  Proses  başa çatdıqdan sonra soba dağıdılaraq oradan dəmir  

---