Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 015 Cilt: Sayı: Manas Journal of Social Studies

İzmir ve Serbest Cumhuriyet Fırkası 

 

415 

sözler söylendiği gibi ezcümle Ģu mütalaalar da dermeyan ediliyor: Gazi Hazretleri‟nin en yakınlarından 

bazılarının  yeni  fırkaya  intisap  etmiĢ  olmaları  da  gösterir  ki,  müĢarünileyh  hazretleri  bu  fırkaya 

teveccühkardırlar.  Yoksa  bu  zevat  kendiliklerinden  böyle  bir  teĢekküle  giremezler.  Bu  mütalaalar 

Ġstanbul‟da, Ġzmir‟de hemen her yerde, her saat ve her ağızdan iĢitip durmaktayız. Bu düĢüncelerin bu 

kadar revaç bulması, bu derecelere kadar hakikat rengi alması elbette calibi nazarı dikkat bir keyfiyettir 

ve muhakkaktır ki epeyce iĢlenmiĢ bir propagandanın eseridir. » 

 

Haydar  RüĢtü  gittikçe  sert  bir  tutum  takınıyor  ve  öfkesini  artık  gizleyemediği 

anlaĢılıyor. Ġki fırka arasında tereddütte kalanların dıĢlanması sadece bir an meselesidir: 

« Yeni fırka teĢekkül edeli yirmi gün olduğu halde bazı zevatın hala tereddütler içinde püryan olduğu 

görülmektedir. Efkâr-ı umumiye ansızın doğan bir hadise-i siyasiye karĢısında kaldığı için ilk günlerde 

haklı olarak bir tereddüt ve endiĢe havası içinde bocalamıĢtı. Fakat bu gün vaziyet anlaĢılmıĢ ve ortada 

tereddüdü  icap  ettirecek  hiçbir  sebep  ve  bahane  kalmamıĢtır.  Son  günlerde  fırkamızdan  ayrılan 

mebuslar,  bazı  vatandaĢlar,  bazı  gazeteler  ve  gazeteciler  var.  Ġstiyoruz  ki  kendilerini  bizdenmiĢ 

gösteripte  bir  taraftan  aleyhimizde  bulunmak  seciyesizliğini  izhar  eden  veyahut  bizden  ayrılmasını 

muhik göstermek için bahaneler icadına yeltenen seciye düĢkünleri de artık maskelerini aĢağıya indirsin 

ve açıkça meydana çıksınlar. Bu zihniyette ve hüviyette olan insanların bir fırkada bulunmaları o fırka 

için  bir  zaaf  olduğunu  bilenlerden  olduğumuz  için,  böylelerinin  biran  evvel  içimizden  çıkmalarından 

fevkalade memnun olacağımızı iĢte pek açık olarak ilan ediyoruz. Tereddüt devresi geçmiĢtir, gittiğimiz 

ve  gideceğimiz  yol  bellidir.  KarĢı  tarafın  programı  da  neĢredilmiĢ  ve  onların  gidecekleri  yollar  da 

malumdur. Ġki cami arasında beynamaz vaziyetinde bir sağa, bir sola gidip gelen mütereddit efendiler 

artık  nereye  mal  olacaklarsa  olsunlar  diyoruz.  Bu  kabil  müteredditlerin  biraz  daha  beklemeği  kendi-

lerince muvafık-ı siyaset ve basiret bularak vaziyetlerini bir müddet daha idame etmek isteyeceklerini 

de  bilmiyor  değiliz.  Fakat  Ģimdiden  haber  verelim  ki:  Artık  sabırsızlık  bizde  tesirini  göstermeğe 

baĢlamıĢtır. Böylelerini kulaklarından yakalayıp kapıdan dıĢarı fırlatmak kararını vermek bizim için güç 

bir iĢ de değildir. Efendiler! Ya oraya, ya buraya! »

 

(Anadolu, 27 Ağustos 1930). 

 

Kamuoyu  bu  sorulara  yoğunlaĢırken,  30  Ağustos‟ta  BaĢbakan  Ġsmet  PaĢa  Ankara-

Sivas  demiryolu  hattının  Sivas‟a  ulaĢması  nedeniyle  katıldığı  açılıĢ  törenindeki 

konuĢmasında,  Serbest  Fırka‟nın  kuruluĢ  nedenlerinden  birini  ilk  defa  gündeme  getirmiĢtir. 

Böylece  bir  dönüm  noktasının  arifesine  gelindiği,  ‛mutedil  devletçilik‟  ilkesiyle  ilan 

edilmiĢtir.

73

  Hem  Okyar,  hem  de  ticari  çevreler  için  gerçek  sürpriz  bu  olmalıdır.  Zira  bu, 

özellikle  Ġzmir‟i,  yani  ekonominin  kalbini  endiĢelendir  ve  tepkiler  gecikmez.  Ġlan  edilen 

ekonomide devletçilik, sadece devletin yönünü belirlemiyor, aynı zamanda bir hafta sonraki 

Ġzmir  mitinginde,  Okyar‟ın  konuĢma  içeriğini  de  çevreliyordu.  Bunun  da  ötesinde,  kurucu 

                                                           

73

 « 1930‟a kadar, iktisadi liberalizm görüĢünün ağır bastığı, usul-i himaye savunucularının zayıf kaldığı siyasal 

çatıĢma alanının esas ayrılma noktası, siyasi liberalizm ve siyasi otoriterizm taraftarları arasındadır. Korumacılık, 

Lozan  AntlaĢması‟nın  1929  yılına  kadar  getirdiği  kısıtların  da  ilave  olmasının  etkisiyle,  yabancılara  karĢı 

koruma amacıyla ve dar bir çevre tarafından ifade edilir » (Ġnsel, 2005: 68). 

---

Manas Journal of Social Studies 

 

416 

mühendisliğin  serbest  sözcüğünü  anlamsal  olarak  ekonomik  alana  hapsettiğini  de 

gösteriyordu. Serbest Fırka iĢte bu sözcüğün, hürriyet ile ekonomide serbesti arasında salınan 

anlam karıĢıklıkları arasında yolunu bulamayacaktır.  

 

Gezi,  ülkenin  en  büyük  ihraç  limanı  ve  ticari  antrepolarından  biri  olan  Ġzmir,  dünya 

çapında incir üretimi ile öne çıkmıĢ Aydın, bağcılığın merkezi Manisa ve zeytinciliğin kalbi 

Balıkesir‟i  kapsıyordu.  Benzer  Ģekilde,  Batı  Anadolu  demiryollarının  iki  temel  aksı  olan 

Ġzmir/Aydın  ve  Ġzmir/Kasaba  hattı  ve  uzantıları  üzerinde  yer  alan  birçok  geliĢmiĢ

 

kasaba 

seyahate dâhil edilmiĢtir (Emrence, 2006: 93). 

 

3  Eylül‟de  baĢlayan  yolculuğa,  Halk  Fırkası  yerel  kadrolarının  engellemeleri  damga 

vurmuĢtur. Ġzmir‟de muhalefete karĢı büyük bir tepki olduğunu belirten bir telgrafa karĢılık, 

Mustafa  Kemal  Okyar‟ı  cesaretlendirse  de,  4  Eylül  sabahı  güverteden  rıhtımdaki  on  binleri 

izleyen  lider,  haklı  olarak  endiĢelenmiĢtir.  Ahmet  Ağaoğlu  iĢte  bu  gergin  anları  günlüğüne 

Ģöyle not etmiĢtir: 

« Uzaktan Ģehir gözükmeğe baĢladı. Dürbünlerle baktık. Bütün sahil halkla dolmuĢtur! Acaba Mahmut 

Esat Bey‟in haberi doğru olmasın? Doğrusu ikimizde söylemeksizin içimizden endiĢeye düĢtük. Vapur 

yaklaĢıyor,  Ģehir  tarafından  yüzlerce  kayık  ayrılarak  vapura  doğru  geliyor!  Hayır  mı,  Ģer  mi?  Biz 

kafalarımızda  bu  suallerle  meĢgul  iken,  bize  doğru  gelen  kayık  kafilesinden  muazzam  bir  ‛hurra!‟, 

‛YaĢasın  Gazi,  yaĢasın Fethi  Bey!‟  nidaları  yükseldi.  Müsterih  olduk.  ġimdi  emniyetle  Ģehri 

seyrediyorduk. Kayıklarla gelenler vapura atladılar. Yüzlerce adam Fethi Bey‟i o kadar sıkıĢtırdılar ki, 

rengi  kaçmıĢ  Fethi  Bey  hemen  bayılmak  üzereydi.  Bereket  versin  ki  birkaç  iri  yarı  arkadaĢ  bunu 

anladılar  ve  dirsekleriyle  dağıtarak  Fethi  Bey‟i  bir  daire  içine  aldılar  ve  o  suretle  vapura  bindirdiler. 

Rıhtım ile Ģose arasındaki otuz kırk metrelik mesafeyi geçmek için yarım saatten ziyade vakit sarf ettik. 

Her taraftan halk o kadar bir hızla, bir istekle Fethi Bey‟e doğru hücum ediyor. Kimi alnından öpüyor, 

kimi elbisesinden. Kimi selamlıyor, kimi YaĢasın! Diye bağırıyor. Nihayet bin bir zorlukla ikimiz bir 

otomobile  yerleĢtik!  Fakat  Ģimdi  otomobil  yürüyemiyor…  Hücum  Ģimdi  de  onun  etrafında  yapılıyor. 

Otomobilin camları kırıldı. Üst kapağı çöktü. Fakat kimse aldırmıyor. […] ĠĢte yüz bin baĢlı kalabalığın 

ne kadar korkunç bir varlık olduğunu, ben ilk kere burada gördüm. Onun muhabbeti de, husumeti de bir 

beladır » (Ağaoğlu, 1994: 57-58).  

 

Muhalefet yanlısı Hizmet Gazetesi, karĢılamanın Ġzmir tarihindeki önemini çarpıcı bir 

benzetmeyle vurgulamaktaydı: 

«  Ġzmir  bugün  1908  senesinden  beri  yaĢamadığı  siyasi  bir  heyecan  içindedir.  SCF  lideri  Fethi 

Beyefendi‟nin  yeni  fırkanın  teĢkilatını  yapmak  üzere  buraya  gelmesi,  Ġsmet  PaĢa‟nın  nutkuna  cevap 

vermenin kararlaĢmıĢ olması bu heyecanı doğurmuĢtur. Sabah olunca Ġzmir büyük bir güne girmiĢ gibi 

baĢtan aĢağıya Fethi Bey‟in geleceği velvelesi içindeydi. VatandaĢlar dükkânlarına mağazalarına bayrak 

çekmeye  baĢladılar.  Sokaklardan  akan  kalabalık,  yavaĢ  yavaĢ  Birinci  Kordon‟a  akmağa  baĢladı.  Bu 

kalabalık binnefs, bizzat halktı. Ġçinde memuru, esnafı, iĢçisi, münevveri, avukatı, muharriri hepsi vardı. 

---