Magistratura məRKƏZİ

1.2. Sığorta risklərinin idarə edilməsinin metodoloji əsasları
Sığorta iqtisadi ictimai münasibətlər sistemi kimi risk kateqoriyası ilə əlaqədardır. Lakin hər bir risk sığortaya qəbul edilə bilməz. Cəmiyyətin təsərrüfatına, sosial həyatına, insanın iqtisadi və şəxsi həyatına məxsus risklərin çoxluğu, həmin risklərin neqativ təsirinin nəticəsi olaraq mümkün olan zərərlərin gözlənilməsi ilə əlaqədar qeyri-müəyyənlik elementi daşıyır. Bununla birlikdə sahibkarlıq fəaliyyətinin reallaşdırılmasındə, müxtəlif növ ticarət, investisiya sazişlərinin yerinə yetirilməsində hətta daxilən müəyyən kommersiya riski mümkündür. Belə ki, riskli qiymətli kağızların müəyyən növlərinə investisiya qoyulması həmin kağızların sahibinə zərərlə başa gələ bilər, lakin istisna edilmir ki, bu cür investisiyalar həm də xeyli mənfəət gətirə bilər.

Risklərin müxtəlif xüsusiyyətləri – ehdimal, dağıdıcilıq, mənfəət və yaxud zərər qazanılmasının mümkünlüyü, onun yayılması dərəcəsi, yaranma mənbəyi, eyni zamanda riskin neqativ təsiri nəticəsində itkilərin aşağı salınması qaydalarını risk menecmenti və ya risklərin idarəolunması elmi öyrənir. Risk – bu hazırki şəraitdə və ya gələcək dövrdə arzu olunmayan, yaxud da daha az arzu olunan nəticənin potensial ehtimalı prosesidir. Risk nəzəriyyəsinin obyekti müxtəlif tipli risklərin – demoqrafik və riyazi risklərdən maliyyə risklərinə qədər – bu dərslikdə biz iqtisadi, maliyyə nəticələrinə malik olan risklərin tiplərini nəzərdən keçirəcəyik.

Risk qeyri-müəyyən hadisə olaraq ər iki tərəfin iradi gücündən asılı olmayan, tez-tez təhlükə yaradan və zərər in yaranmasına səbəb gətirən və bu səbəbdən sığortaya maraq oyadan hadisədir. Risk idarəetməsi dedikdə risklərin müəyyənləşdirilməsi, təhlil olunması və ona iqtisadi bxımdan nəzarəti həyata keçirməklə əlaqədar yaranan idarəetmə prosesi anlaşılır. Mal, iş və xidmət istehsalçısının aktiv və gəlirinə risk təhlükə yarada bilir.

Daha ümumi mənada bu düzgün və qısaca ifadəetmə doğurur və fiziki şəxsə aid iqtisadi mənafelərə şamil edilə bilər. Risklərin idarəolunmasıni risk idarəetmə sistemində dörd əsas mərhələyə ayırırlar:

- risklərin uyğunlaşdırılması və ya müəyyənləşdirilməsi;

- riskin yaranması ilə onun baş verə biləcək nəticəsinin qiymətləndirilməsi;

- riskin özünün idarəolunması, yəni riskin yaranması nəticəsinin optimallaşdırılmasına şərait yaradan üsulun seçilməsi;

- risklərin idarəolunması və ona nəzarət.

Risklərin idarəolunmasınin birinci mərhələsi – risk idarəetmə subyekti, fəaliyyəti və yaxud mövcud olması prosesinə aid riskin əmələ gəlməsinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi və təsnifləşdirilməsini nəzərdə tutur. Dövlət, təsərrüfat subyekti (xüsusi sahibkar və hüquqi şəxs) və hətta, insan da bu cür subyekt kimi çıxış edə bilər. Göründüyü kimi risk menecmenti subyektinin xüsusiyyətini nəzərə almaqla, risklərin yığını və onların xüsusiyyətləri eyni ola bilməz.

Dövlətin idarə etmə sisteminin vəzifələrinin çeşidliyi, cəmiyyətin sosial təminat səviyyəsinin təmin edilməsinin zəruriliyi, nəhayət, böyük təbii fəlakətrin müəyyən qədər qarşısının alınması üçün maddi vəsaitə olan zəruri tələbatın böyük ehtimalını bu cür risklərin idarəolunması metodlarının seçilməsi yolu ilə müəyyən etmək olar.

İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən sahibkarlar da beləcə dəqiq olaraq iqtisadi fəaliyyət göstərdiyi sahənin xüsusiyyətlərini, əsas vəsaitlərin tərkibini və texniki vəziyyətini əks etdirən risklərin fərdi tərkibini, istehsal dövrünün xüsusiyyətlərini, istehlak edilən xammalın tərkibini və coğrafiyasını, istehsal obyektlərinin coğrafi yerləşməsini,__ valyuta sazişlərini, mal satanların və alıcıların tərkibini, onların kredit tarixini və s. diqqətlə qəbul etməlidir.

Vətəndaşların gəlirlərində və əmlak vəziyyətlərindəki fərq, müxtəlif peşə sahiblərinə məxsus risklərin xüsusiyyətləri, ailələrin tərkibi və başqa amillər ayrı-ayrılıqda götürülmüş hər bir şəxsə və ya kollektiv üzvünə münasibətdə risk menecmentinin fərdiləşdirilməsi zəruriliyini müəyyən edirlər.

Risk idarə etməsinin obyekti məfhumu dedikdə geniş mənada idarə subyektinin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan əmlak mənafeyinin kompleks məcmusu başa düşülür. Əmlak mənafeyi kompleksinin məcmusu idarə subyektinin aktiv və öhdəliyi, maliyyə orqanları və maliyyə nəticələrini xarakterizə edir. Ümumiyyətlə, risk menecmentin obyekti kimi əmlak mənafelərini aşağıdakı qayda ilə təsnifləşdirmək olar:

- təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektin əsas və dövriyyə vəsaitinin, ev əmlakı və fərdi mülkünün, idarə subyektinin mülkiyyətinə aid olan qeyri- material aktivlər və onun daxil olduğu əmlak hüququna, əmlaka sahib olmaq, onlara sərəncam vermək və ondan istifadə etməklə əlaqədar yaranan əmlak mənafeləri. Özünün əmlakından başqa, bu anlayışa istehsalatdan və başqa fəaliyyətdən gözlənilən gəlirləri də daxil edirlər. Məsələn, anbarda baş vermiş yanğın nəticəsində əsas və dövrüyyə fondunun, malların məhv olmasından başqa təsərrüfatfəaliyyətinin subyekti normal istehsal prosesinin dayanması ilə əlaqədar xeyli zərərlərə məruz qala bilər. Onlara məhsulun təchiz edilməsi üzrə müqavilədə nəzərdə tutulmuş öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi nəticəsində bazar payının itirilməsi, alınmış kreditlərin geri qaytarılması üçün maliyyə vəsaitinin olmaması, məcburi ödəniş və tədiyyələrin ödənilməsi zəruriliyi ilə əlaqədar mərkəzləşdirilmiş fondlar qarşısında öhdəliklər və s.

- əmlak və əmlak hüquqlarının sahibi olmaq, onlar barədə sərəncam vermək və onlardan istifadə etmək ilə bağlı olan hüquqi və müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi, yaxud bu məqsədlə bir sıra əməliyyatlar həyata keçirmək və ya fəaliyyət göstərməmək (hüquq sahəsində bu cür öhdəliklərə delikt deyilir) nəticəsində III şəxslərin əmlak mənafeyinə dəyən ziyan nəticəsində yaranan əmlak mənafeyi. Avtonəqliyyat vasitə-sinin sahibi üçün bu cür öhdəliklər yol-nəqliyyat hadisəsinə səbəb olan günahkar və ya ehtiyatsız hərəkətlərdən əmələ gələ bilər ki, yol-nəqliyyat hadisəsi nəticəsində də başqa şəxsə məxsus olan nəqliyyat vasitəsi və ya əmlak zədələnmişdir, ya da başqa şəxslərə zədə vurulmuş və ya həmin şəxslər ölmüşdür.

- fiziki şəxslərin həyatı, sağlamlığı, əmək qabiliyyəti və pensiya təminatı ilə əlaqədar olan əmlak mənafeləri. Bu cür əmlak mənafeləri vətəndaşların özlərinə məxsusdur və zədələnmə və ya xəstəlik nəticəsində peşə fəaliyyətini həyata keçirmək qabiliyyətini itirməklə əlaqədar ola bilər. Həmin zədələnmə və xəstəlik həm zərərçəkənin özü üçün, həm də ailə üzvləri üçün başqa pul mənbələrinin olmasını tələb edir və ya ailə başçısının ölməsi ilə əlaqədar mənəvi iztirabdan başqa iş qabiliyyəti olmayan ailə üzvlərinin və himayədə olanların maliyyə vəziyyətlərinin pisləşməsinə səbəb olar. Eyni zamanda bu cür əmlak mənafeləri başqa risk menecmentinin subyektində də əmələ gələ bilər: dövlət və təsərrüfatçılığın xüsusi subyektləri. Konstitusiyaya görə dövlət gözlənilməz hadisə yarandıqda vətəndaşların əmlak mənafelərini onların həyatını və sağlamlığını təmin etməyə borcludur, bu eyni zamanda istehsal prosesində məşğul olan fəhlə və qulluqçular üçün də ədalətlidir.

Risk dərəcələrinin eyniləş dirilməsi əsasında riskləri çeşidli təsnifatını aşağıdakı kimi ayırmaq olar:

- təbii hadisələr ilə (fırtına, zəlzələ, daşqın və s.) şərtləşdirilmiş;

- texnogen və məişət mühüti ilə bağlı;

- maliyyə və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı;

- üçüncü şəxsə dəymiş zərər üçün mülki məsuliyyət ilə bağlır;

- siyasi risklər.

Göstərilən təsnifat kifayət qədər strukturlanmamışdır. Məsələn, siyasi risklər mütləq sahibkarlıq risklərinin hissəsi kimi, üçüncü şəxsə dəymiş zərərlə bağlı mülki məsuliyyətlə əlaqədar risklər isə sənayenin müəyyən sahəsindəki texnoloji dövrün xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olan zərər risklərinin bilavasitə baş vermə səbəbi ilə əlaqədardır. Risklərin hər şeyi__əhatə edən təsnifat quruluşunun çətinliyini risklərin əmələgəlmə mahiyyətinin müxtəlifliyi ilə, onların qarşılıqlı təsirinin müddəti ilə, riskin özünə və onun nəticələrinə təsir etməklə idarəetmə subyektinin imkanları ilə və s. ilə izah etmək olar.

Amillərin çoxluğu müxtəlif təsnifatlaşdırma əlamətlərinə əsaslandırılmış risklərin təsnifatının qurulmasını tələb edir. Risk menecmentinin məqsədlərinə uyğun olaraq riskləri onları xassə əlamətinə görə xalis və təcrübəyə əsaslanmayan risk kimi bölüşdürmək zəruri hesab edilir.. Xalis risklər yalnız zərərlərin yaranması ilə nəticələnə bilər, idarəetmə subyekti nöqteyi-nəzərindən bu cür risklərin iki nəticəsi ola bilər: zərərin baş verməsi və ya onun olmaması, lakin riskin baş verməsinin nəticəsi kimi gəlirin alınmaması. Praktikaya uyğunlaşmayan risk deyəndə onların yaranması ilə həm mənfəətin əldə olunmasını, həm də zərərin dəyməsinə səbəb olması başa düşülür: Belə riskin klassik nümunəsinə – kazinoda oyun misal ola bilər.

Bir qayda olaraq praktikaya uyğunlaşmayan risklər, risk menecmenti subyektlərinin qərarları ilə bağlıdır və bu səbəbdən o obyektiv deyil, subyektiv xüsusiyyət əks etdirir. Bu isə çətinliklərə səbəb yaradır, çox hallarda isə risklərin baş verməsinin obyektiv ehtimalının ölçülməsinin qeyri-mümkün olmasına səbəb yaradır ki, bu isə təcrübəyə əsaslandırılmayan risklərin idarəetmə üsullarının yığınını təyin edir.

Xalis risklərin iki formada yaranması istiqaməti fərqləndirilir: zərərin vurulması və yaxud da zərərin olmaması. Risk menecmentinin subyekti xalis risklərdən hansısa mənfəəti gözləyə bilməz və bunun baş verməsi risk menecmenti subyektinin arzusundan asılı deyildir. Bu cür risklərə yanğınlar, təbii fəlakətlər, partlayış və onlara bənzər və onlar ilə əlaqədar yaranan risklər aid edilir.

Risklərin xalis və praktikaya əsaslandırılmayan risklərə ayrılması sığorta üçün mühüm əhəmiyyətlidir, ona görə ki, bir çox sığorta növlərində müqavilə xalis risklərin yaranması halından bağlanılır. Risklərin əmələgəlmə mənbələrinə görə risk menecmenti subyekti üçün iki istiqamətdə təsnifləşdirmək xarakterikdir. Bunlar xarici və daxili risklərdir. Risk menecmentinin obyektinin təşkilati-funksional strukturundan asılı olaraq daxili risklərə daxili istehsalat-təsərrüfat əlaqələri ilə, istehsalın tipilə, istehsal və maliyyə axınının strukturu ilə, obyekt işçilərinin sayı və başqa fərdi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar risklər aid edilir. Daxili risklərə münasibətdə fəal idarəetmə tədbirlərinin qəbul edilməsinin imkanları böyükdür, həm də risk menecmenti subyektinin idarəetmə obyektinin vəziyyətinə və risklərin strukturuna subyektiv təsir etmə dərəcəsi də böyükdür. Misal üçün, qeyri-profil aktivlərin satışı onların qeyri-professional idarəolunması nəticəsində zərər risklərini xeyli aşağı salır və ya satılmış məhsulun bir valyuta ilə hesablamalarının reallaşdırılması valyuta risklərini də xeyli aşağı salır.

Əksinə olaraq, xarici risklər təbii, risk menecmenti subyektinin fəaliyyət göstərdiyi texnoloji və siyasi mühiti daxil etməklə iqtisadi təsirlə əlaqədardır.

Riskləri yayılma dərəcəsindən asılı olaraq- əsas və təsadüfi risklər kimi təsnifləşdirmək olar. Əsas risklər dedikdə elə risklər anlaşılır ki, onların meydana çıxması hər hansı bir subyektin İradəsindən asılı deyildir, hər şeydən öncə onlar obyektiv xüsusiyyət daşıyır. Bu cür risklərin baş verməsinin nəticəsi risk menecmentin bütün subyektlərinin mənafeyinə toxunur. Onlar (risklər) son dərəcə sıxışdırıcıdır və onların həll edilməsixeyli iqtisadi və maliyyə xərcləri tələb edir. Bu cür risklərin idarəolunması üçün istifadə edilə bilən alətlərin siyahısı zərərçəkənləri neqativ nəticələrlə əhatə etdiyindən, məhz, son dərəcə məhduddur. Kifayət qədər tez-tez bu cür risklərə təbii fəlakətləri–qasırğaları, daşqınları aid edirlər. Lakin eyni zamanda bu cür risklərə siyasi riskləri də aid edrlər. Siyasi risklər dedikdə, geniş mənada siyasi quruluşun dəyişdirilməsi riskləri, sosial çaxnaşmalar və ixtişaşlar, müharibələr və onlarla əlaqədar olan nəticələr anlaşılır.

Təsadüfi risklər əsas risklərlə ziddiyyət təşkil edir, həm əmələgəlmə xassəsində, həm də bu cür risklərin nəticələrinəb meylli olmağında kifayət qədər müəyyən yerdən (hüduddan) kənara çıxmır.

Əsas və təsadüfi riskləri bir-birindən ayıran səlis hüdudları çəkmək olduqca mürəkkəbdir. Lakin əsas meyar kimi ris-kin təbiəti deyil, risk menecmenti subyektlərinin riskə meyilliyini hesab etmək olar. Məsələn, yanğın ayrı-ayrılıqda götürülmüş ev sahibinin ev əmlakının zədələnməsinə və ya tam məhv olmasına, eyni zamanda meşə yanğını böyük ərazidə meşələrin yanıb kül olmasına, yüzlərlə xüsusi mülklərin məhv olmasına və bir çox insanların ölümünə səbəb ola bilər.

Risklərin idarəolunması alətlərinin də seçilməsinə bu cür dəqiq yanaşmaq lazımdır. Əsas risklərə münasibətdə «həmin risklərin nəticələrinə görə bütün cəmiyyətin məsuliyyət daşıması» ilə razılaşmaq olmaz, risk menecmenti aləti kimi sığorta isə tətbiq edilməyəndir. Təbii fəlakətlərin baş verməsi halından sığorta kifayət qədər yayılmışdır. Lakin sığorta edən və təkrarsığorta edən riskə nəzarət etməyə maraqlıdırlar və maksimum sığorta məbləğləri və sığorta müqavilələrinin miqdarı ilə mümkün olan müdafiəni məhdudlaşdırırlar. Bu cür sığorta risklərinin örtülməsi üçün fond bazarlarının kapitallarını cəlb etmək imkanı verən təbii fəlakətlərin baş verməsi halında sığorta öhdəliklərinin bölmələrə bölüşdürülməsi geniş yayılmaqdadır.

Siyasi risklərə və onların idarəolunması üsullarına münasibətdə də yuxarıda göstərilən doğrudur. Nəticədə risk menecmenti subyektinin riskin idarəolunması alətinin seçilməsində sığorta, fond və başqa bazarların təqdim etdiyi iqtisadi və maliyyə imkanları məhduddur, bu məqsədlər üçün olan məsrəfləri isə risk menecmenti subyektinin özü ödəyir.

Riskləri yaranma sayı və müddətinə görə 4 istiqamətdə qruplaşdırmaq olar:

- müntəzəm kiçik zərərlər – bu cür zərərlər risk idarəetmə subyekti üçün ciddi təhlükə yaratmır və qabaqcadan bu barədə tez-tez xəbər veriləndir;

- müntəzəm böyük zərərlər – risklərin bu qruplaşdırılması idarəetmə subyektinin mövcud olması üçün böyük təhlükə yaradır. Böyük zərərlərin müntəzəm edilmirsə, təsərrüfat və ya peşəkar fəaliyyət prinsiplərinin tənqidi cəhətdən yenidən dəyişidirlməsini tələb edir.

- bir dəfə baş vermiş böyük zərərlər – risk menecmentinin subyektlərii üçün ciddi sınaq ola bilər. Bu cür risklərin idarəolunması barədə qərarlar az ehtimal olduğundan çox vaxt qəbul edilmir və ya əsla qəbul edilmir;

- bir dəfə baş vermiş kiçik zərərlər – onların idarəolunması nöqteyi-nəzərindən zərərlərin daha asan tipidir. Bu cür zərərlər risk menecmentinin subyekti tərəfindən ciddi idarəetmə qərarlarını tələb etmir.

Risklərin nəticələrinin tip üzrə statistik bölüşdürülməsinin daha tipiki qanunauğyunluğu - yüksək ehtimalı (və ya tezliyi) olan zərərlər üçün nisbətən bir o qədər də böyük olmayan zərər miqdarlarının xarakterik olması hesab edilir.

Risklərin eyniləşdirmə aləti kimi aşağıdakılardan istifadə edilə bilər: risk idarəetmə subyektlərinin fiziki baxımdan yoxlanılması, yoxlama vərəqləri, proseslərin sxemləri, səbəb-istintaq diaqrammaları, təşkilati mexanizmin modeli, risk indikatorları, maliyyə nəticələrinin təhlili və başqa üsullar. Son nəticədə risklərin eyniləşdirilməsi vəzifəsi risk menecmentin subyektlərinin fəaliyyətlərinə aid risklərin maksimum tam aşkar olunması və ayrı-ayrılıqda götürülmüş şirkətin risklərinin konkret təsnifatının qurulması məqsədini daşıyır.

Nümunə kimi «SWISS RE NEW MARKETS» tərəfindən tikilmiş telerabitə şirkəti risklərinin təsnifatını göstərək:

1. Əməliyyat riskləri

1.1. Şirkətin əməliyyat fəaliyyətinə nəzarət etmə riski – xərc strukturuna nəzarət etmə, əsas biznes proseslərdə dayanmaların olmaması, mühasibat hesabatının düzgün aparılması və s.

1.2. İşçilərlə münasibət riskləri – işçilərə verilən əvəz ödəmələr, işçi heyətinin öyrədilməsi, vahid korporativ mədəniyyət, işçi heyətinin idarəolunmasındə yanaşmalar;

1.3. Məlumat sistemlərinin riski – şirkətin məlumat sisteminə buraxılma, itirilmiş məlumatların bərpa edilməsi, billinq sistemlərinin düzgün hesablanılması və s.

1.4. «şəbəkə» riskləri – şəbəkə tutumlarının kifayət etməsi, şəbəkədən cinayət məqsədləri üçün istifadə edilməsi, avadanlığın planlaşdırılmayan mənəvi köhnəlməsi və s.

2. Biznes riskləri

2.1. Nəzərdə tutulmayan hadisələrin riskləri – yeni texnologiyaların əmələ gəlməsi, istehsal prosesinin pozulması, şirkətin nüfuzunun pisləşməsi və s.;

2.2. Rəqib birliklərin riskləri - ittifaqın idarəolunması, xidmətlərin keyfiyyəti, həmin xidmətləri göstərən şirkətlərin bir yerdə birləşməsi;

2.3. Kredit riskləri – kredit reytinqinin dəyişməsi, müştərilərin iflasa uğraması və s.;

2.4. Hüquq riskləri – müqavilələr üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə görə məsuliyyət, peşə məsuliyyəti, malların və xidmətlərin keyfiyyətlərinə görə məsuliyyət və s.

3. Bazar riskləri

3.1. Kapital riski – səhmdarlarla qarşılıqlı münasibətlər, dividend siyasəti, strateji investisiya, kapital qoyuluşu və s.;

3.2. Təklif edilən malların və xidmətlərin mürəkkəbliyi, onların mənəvi köhnəlməsi, yeni malların və xidmətlərin işlənilməsi və s.;

3.3. Maliyyə riskləri – kreditlərdən istifadə etmənin faiz tariflərinin dəyişməsi, valyuta məzənnələrinin dəyişməsi, vergi ödəmələri, maliyyə axınlarının və nağd vəsaitlərin idarəolunması;

3.4. Rəqabət riski – qiymət əmələgəlmə, bazar payının, xidmətlər spektrinin dəyişməsi və s.

Risklərin daha ümumi təsnifatı mütləq bu nümunədə göstəriləndən daha böyük abstraksiyanı fərz edirlər. Belə ki, Mc. Kinsey and Co Şirkətinin strateji məsləhətçiləri maliyyə və sənaye şirkətlərinin böyük ədədlərini təhlil etmək əsasında qurulmuş bu və ya digər riskin tezliyinin aydınlaşdırılması bazasında risklərin aşağıdakı kimi təsnifləşdirilməsini tövsiyə edirlər:

1. Xarici, qeyri-müntəzəm təkrarlanan risklər. Bu risk qrupuna sağlamlığa vurulmuş zərər üçün hüquqi və maliyyə məsuliyyəti, tütün və kimyəvi istehsalatın, avia və dəniz yükdaşıyıcılarının vurduqları ekoloji zərər; müəlliflik hüquqlarının proqram təminatı istehsalatı kimi sahələrdə, biotexnologiya sahəsində, əczaçılıq sənayesində, cihazqayırma sahəsində pozulması ilə əlaqədar vurulmuş zərər aid edilir. Buraya məlumat texnologiyaları riskini – 2000-ci il problemi, kompyuter virusları və s. riskləri də aid edirlər. Qiymət əmələ gətirmənin liberallaşdırılması və bazarların tənzimlənməsi, mühasibat uçotu qanunvericiliyinin və standartlarının dəyişməsini –tənzimləyici orqanlar və hakimiyyətlə əlaqədar olan risklərə, yəni hüquq və siyasi risklərə aid edirlər. Kommersiya prosesinin pozulması riskinə mühüm sazişlərin itirilməsi ilə malın həyati dövrünün qurtarmasını aid edirlər.

2. Dövri təkrarlanan bazar riskləri. Birinci növbədə neft sənayesində, əlvan metallurgiyada, ağac emalı sənayesində və hava şəraitindən asılı olan sahələrdə tələb və təklifin dəyişməsi bu cür risklərə aid edilir. Biznesin mənfəətliliyinin dəyişməsi də riskdir ki, bütün şirkətlər bu risklərlə tez-tez rastlaşırlar, bu da şirkətin istehsal etdiyi müxtəlif malların həyati dövrlərinin uyğun gəlməməsi ilə baş verə bilər. Yeni texnologiyaların inkişaf etməsi ilə əlaqədar həyati dövrlər kimi qiymət müharibələrini də müəlliflər rəqabət riskinə aid edirlər. Malların və xidmətlərin ödənilməsi, onların keyfiyyəti ilə əlaqədar olan risklərə aid edilən mal satanlarla problemlər istehsalın zəncirvari texnologiyası iştirakçılarının dəyişməsi ilə əlaqədar olan risk kateqoriyasında birləşmişdir.

Risklərin təhlil edilməsi və ya qiymətləndirilməsi mərhələsində risk menecmentin başlıca vəzifəsi aşkar edilmiş risklərin baş verməsi nəticələrinin ölçülməsidir. Risklərin eyniləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi bir tərəfdən risklərin mənbələrini (səbəblərini) və təzahür etməsini xarakterizə edən risk idarəetməi subyektinin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan risklərin matrisasını, digər tərəfdən isə risklərin nəticəsini (zərərini) tərtib etməyə imkan verir. Eyniləşdirmə mərhələsində müəyyən edilmiş risk tərəfindən təhlükədə qoyulan risk menecmentiobyektinin aşkar edilməsi və tam uçotunun aparılması daha vacib hesab edilir.

Riskin qiymətləndirilməsi mərhələsində riskin miqdari və keyfiyyət təhlilinin müxtəlif üsullarından istifadə edilir. Bu məqsədlər üçün tez-tez riskin hərəkətinin riyazi və statistik modelləri, risklərin yaranması nəticəsində bu və ya digər fəlakətlərin nəticələrinin ssenarisinin və ehtimalının qiymətləndirilməsi tətbiq edilir. Məsələn, bəzi Avropa ölkələrində səhiyyənin inkişaf etməsi və həyat səviyyəsinin yüksəlməsi yaşama müddətinin xeyli artmasına səbəb olmuşdur. Digər tərəfdən də, eyni zamanda bu proseslə əlaqədar doğum sayı azalır.

Demoqrafik proseslərin potensial dinamikasını təhlil etmək əsasında qurulmuş modellər başa düşməyə imkan vermişdir ki, dövlət pensiya təminatının müasir sistemi yaxın illərdə pensiyaya çıxdıqdan sonra ömürlük ödənilməli dövlət pensiyasının ödənişi üzrə öhdəliklər yerinə yetirildikdə ciddi çətinliklərlə toqquşa bilər. Bu pensiya təminatı sisteminin dəyişdirilməsini tələb edir, yəni dövlət pensiya təminatı sisteminin birdən dayanmasının qarşısının alınmasının müxtəlif qaydalarını daxil edir: pensiya yaşının yüksəldilməsi, pensiyaların ödənilməsində dövlətin iştirak etməsinin azaldılması və bu məqsədlər üçün vergiyə cəlbetmənin güzəştli vəsaitlərini tətbiq etdikdə işverənlərin və işləyənlərin özlərinin vəsaitlərinin daha çox cəlb edilməsi, dövlət pensiya sisteminə ödənilməli icbari tədiyyələrin miqdarının artırılması və başqa əməliyyatlar.

Başqa nümunə – zəlzələləri müşahidə etməklə seysmik nöqteyi-nəzərindən torpaq səthinin daha təhlükəli zonalarını aşkar etməyə, Rixter şkalası üzrə müxtəlif güclü zəlzələlərin baş verdiyi bu ərazilər üçün həmin zəlzələlərin nəticələrinin dağıdıcılıq modelini qurmaq imkanı yaranmışdır
1.3. Müəssisənin maliyyə təhlükəsizliyinin təmin edilməsində sığorta risklərinin rolu
Müasir ədəbiyyatda təklif olunan, sahibkarlıq obyektinin təhlükəsizliyi tərifinin aparılmış təhlili o qənaətə gəlməyə imkan verir ki, bu təriflərin ümumi mənası elə bir halın təyin edilməsinə gətirib çıxarır ki , bu zaman xoşagəlməz hadisələrin yaranma təhlükəsi yol verilən həddi aşmır. Lakin belə tərif qənaətbəxş hesab edilə bilməz , çünki təhlükənin və onun yol verilən həddinin ədədi qiymətləndirilməsini tələb edir. Axı iqtisadi təhlükəsizliyin vəziyyəti sadəcə ədədi ölçü ilə verilə bilməz. Bununla əlaqədar təhlükənin başqa tərifinin daxil edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir, hansı ki özündə xoşagəlməz hadisənin tərifini , eyni zamanda təhlükəsizlik halının təhlükə halına keçdiyi situasiyanın təyin edilməsini cəmləşdirir. Belə təriflərin zəruriliyi onunla izah edilir ki , təhlükəsizlik vəziyyəti idarəetmə prosesində onun qorunub saxlanması üçün əldə edilir. Deməli, idarəetmə prosesinin adekvatlılığının təmin edilməsi üçün , məqsədə çatmanın qiymətləndirilməsi üçün iqtisadı təhlükəsizliyin əlamətləri (kriteriyaları) verilməlidir. Müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinin idarə edilməsi işlənmış strategiyaya uyğun aparılır ,bu da müəssisənin strateji məqsədlərini xarakterizə edən kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərinin mövcudluğunu göstərir. Belə olan halda , iqtisadi təhlükəsizliyin aşağıdakı tərifi ədalətli olar: “ Müəssisənin (firmanın) iqtisadi təhlükəsizliyi elə bir haldır ki ,bu zaman onun fəaliyyətinin vacib qiymət göstəriciləri onun strategiyası müəyyən olunan zaman nəzərdə tutulan göstəricılərə maksimal yaxınlaşır”. Maliyyə təhlükəsizlik vəziyyətini qoruyub saxlamaq üçün , müəssisə sosial-iqtisadi potensialı lazımi səviyyədə saxlamağı və artırmağı ,biznesin dayanıqlı inkişafını və onun həyat fəaliyyəti sahəsində mümkün xoşagəlməz dəyişiklərə hazır olmansını təmin edən strategiyaya sadiq qalmalıdır. Maliyyə təhlükəsizlik səviyyəsinin qiymətləndirilməsi ,yəni strateji parametr ölçülərindən kənarlaşmalara yol verilməsi , müəssisə rəhbərliyinin belə kənarlaşma baş verdiyi halda situasiyanın mümkün inkişafı barədə biliklərindən asılıdır. Öz növbəsində təhlükəsizlik hissi rəhbəri təhlükəsizliyı gücləndirmək , onun lazımi səviyyəsinin əldə olunması yollarını axtarmağa vadar edir və ya onun aktivliyini və ehtiyatlarını, təhlükəsizlık qiymətləndirməsi yüksək olduqda, yəni təhlükənin səviyyəsi aşağı olduqda, başqa məqsədlərə yönəltməyə imkan verir. Təbii ki, təhlükəsizliyin təhlili müəssisənin (firmanın) fəaliyyətinin ümumi şərhi kontekstində aparılır. Bu zaman vəziyyət belə bir faktın anlaşması ilə mürəkkəbləşir ki, risk istənilən təsərrüfat fəaliyyətinin ayrılmaz qaçılmaz hissəsidir, onun olmaması eyni zamanda sahibkarın , qeyri müəyyənliklə əlaqədar olaraq, əlavə gəlirin əldə etmək şansının olmaması deməkdir. Ona görə də riskin mövcudluğu və fəaliyyətin xarıcı mühit amillərinin dəyişməsində labüd qeyri müəyyənlik, iqtisadiyyatın sahibkarlıq sahəsində daimi və güclü təsirə malik inkişaf amili kimi çıxış edir. Qeyd edilməlidir ki, böyük sayda işçı heyətə malik iri müəssisələr üçün riskə meyllilik iqtisadi fəallığı yüksək riskli hallardan istifadə ilə əlaqəli olan müəssisələrlə müqayisədə daha az xarakterikdir. Belə müəssisələr üçün riskin azaldılmasına yönəlmiş qərarlar və hərəkətlər xarakterikdir. Bu zaman onların riski heç cür əlavə gəlir imkanı ilə əlaqəli deyil və onların tərəfdaşının və ya işverəninin öz öhdəliklərini yerinə yetirmə bacarıqsızlığı üzündən ancaq ziyan vurur. Müəssisənin strateji planları , hansının ki fəaliyyəti onun fəaliyyətinin çoxlu sayda iştirakçıları ilə əlaqəlidir, müəyyən oturuşmuş şəraitə və ya heç olmasa onların bu və ya digər dərəcədə gözlənilən inkişafına hesablanıb işlənilir. Bu inkişafdan kənarlaşma imkanını “təsərrüfat riski” anlayışı ilə xarakterizə etmək qəbul olunub. Bir daha qeyd edək ki, sahibkarlıq təbiətinə malik belə risk, əgər rəhbərin hesablamaları düzgündürsə, əlavə gəlir şansı ilə müşayiət olunur. Bununla belə müəssisənin strategiyası, onun səhmdarlarının fikrincə ölçüb biçilmiş , riskin mümkün şansa nisbəti qərarını özündə birləşdirir. Bu qərar da inkişafın strateji göstəricilərinin planlaşdırılmış qiymətləri və onlardan yol verilən kənarlaşmaları ifadə edir. Kənarlaşmaların ölçüsünün yol verilən həddinin aşılması, mümkün ola bilən gəlirin artmasını göstərə bilər, lakin bu hal qəbuledilməz risklə bağlı qərar qəbul edən şəxs tərəfindən baxılmalıdır. “Riskli “ qərarın qəbulu şəraitinin səmərəli anlaşılması , mümkün nəticələrinin, yəni verilən qərarın qəbulunun mənfı və müsbət tərəflərinin aydınlaşdırılması qarşıya qoyulan məqsədə çatma yolunda və nəhayət, uğursuz və ya hadisələrin arzuolunmaz inkişafı hallarına qarşı sığortalanmaq imkanlarının araşdırılması müəssisənin risk strategiyasının işlənilməsinin vəzifəsidir. Bir tərəfdən sığortaya qədər tədbirlərin işlənməsi və həyata keçirilməsi xərclərinin uçotu və digər tərəfdən uğursuzluq vaxtı mümkün zərərın qiymətləndirilməsi rəhbərin baxılan qərarın risklilik dərəcəsinə münasibətinin əhəmiyyətli dəyişməsinə gətirib çıxara bilər. Münasib risk konsepsiyasının mahiyyəti bundadır, hansı ki praktikada təsdiq olunmuş aşağıdakı iki postulata əsaslanır: birincisi, riski tamamilə aradan götürmək mümkün deyil , ikincisi , həmişə riskin yaranmasının nəticələrinin azaldılması üzrə elə tədbirlər tapmaq imkanı var ki, o həmin müəssisə üçün məqbul risk dərəcəsini təmin edə bilər. Münasib risk konsepsiyası , rəhbəri riskə səmərəli yanaşmağa istiqamətləndirir, işgüzar fəallıq üçün vacib metodiki göstərişlərin işlənməsini şərtləndirir. Belə göstərişlərin əsaslandırılması onunla müəyyənləşir ki:

• 
  risk statik xüsusiyyət deyil , idarə olunan parametrdir , onun səviyyəsinə təsir etmək mümkündür və ən başlıcası zəruridir;
  
• 
  belə təsiri ancaq anlaşılan risklərə etmək mümkündür , yəni onun yaranması ilə əlaqədar informasiyanı yığmaq və təhlil etmək , risk amillərini üzə çıxarmaq və müəyyən etmək , onun yaranmasının nəticələrini qiymətləndirmək və s. zəruridir;
  
• 
  müəssisənin fəaliyyətinin verilmiş kriteriyalarının kənarlaşmalarının azaldılması tədbirlərinin iqtisadi səmərəliliyə necə təsir etdiyini qiymətləndirmək zəruridir , yəni görülmüş tədbirlərin dəyəri , riskin reallaşacağı təqdirdə vuracağı ziyan ilə nə qədər müqayisə olunandır.
  

Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq qeyd etmək olar ki, müəssisənin kompleks strategiyasının işlənilməsi eyni zamanda , müəssisə tərəfindən maliyyə təhlükəsizliyin əldə edilməsinə yönəlib. Strateji qərarların qəbulundan irəli gələn riski nəzərdən keçirək , özü də , risk o zaman yaranır ki, qərar bir neçə alternativ içərisindən (biznesdə inkişaf yolu ilə) seçilir. Strateji qərar riski arzuolunmaz alternativin reallaşmasıdır.

Maliyyə təhlükəsizlik səviyyəsini qəbuledilməz dərəcədə aşağı sala bilən müəssisənin strateji qərar riski amilləri deyəndə , özünün mümkün həyata keçməsi zaman müəssisənin strateji inkişafı gedişinə neqativ təsir edəcək hadisələrin baş vermə imkanı və reallığını artiran şərtlər başa düşülməlıdir. Bu zaman belə hadisələrə elələri daxildir ki, hansıları öncəcədən görmək olardı , amma baş vermə anını dəqiq göstərmək mümkün deyil (onları siğorta olunan adlandırmaq qəbul olunub, əgər nəticələri ölçülə bilən zərərlə əlaqəlidirsə ) eyni zamanda , elələri ,hansıları ki öncəcədən görmək mümkün deyil (onlar sığortalanmayan qeyri müəyyənliklə əlaqələndirirlər).

Riskin səbəbləri ( yəni riskli hadisələrin reallaşması və ya gəlişi səbəbləri) - müəssisənin hər hansı strategiyasının reallaşması üçün əlverişsiz, arzuolunmaz inkişafa aparan obyektiv və ya subyektiv hərəkətlərdir. Bu və digər risk amilinin əhəmiyyəti və qəbul edilən qabaqlayıcı tədbirlərin kifayət etməsi haqda fikir söyləmək üçün , risk müqayisə edilə bilən göstəricilərlə ifadə olunmalıdır. Əgər riski , həm onun baş vermə ehtimalı nöqteyi nəzərdən həm də mümkün zərərın həcmi baxımından hesablamaq mümkündürsə onda belə risklərin idarə olunması sığortanın istifadəsi ilə səmərəli həyata keçirilir. Nəzəriyyə və praktikada risklərin idarə olunmasının üç əsas üsulu məlumdur :

• 
  zəif risk və ya digər üsulların istifadəsi mümkünsüzlüyü halı üçün tətbiq olunan riskin birləşməsı;
  
• 
  mobil sistemlərdə tətbiq edilən riskdən yayınma:
  
• 
  riskin böıünməsi və ötürülməsi
  

Bu üsullardan heç biri riski tam istisna etmir. Riskin müəyyən hissəsi subyektin öz üzərində qalır. Praktikada adətən fəaliyyət növündən və gözlənilən təhlükədən asılı olaraq bütün üç üsulun müxtəlif birləşmələrini tətbiq edirlər.

Sığorta - riskin peşəkar təşkilata - sığorta edənya ötürülməsinin əsas və kifayət qədər universal üsuludur, hərçənd , məsələn , qərəzli şəxslərin hərəkətləri ilə yaranan zərər riskini maddi obyektin xüsusı mühafizəsinin cavabdehliyinə ötürmək olar. Lakin bu üsul az universaldır. O bu obyektin sahibinin maddi maraqlarını ancaq bəd əməllərin qəsdindən qoruya bilər , lakin qalan riskləri ötürmək üçün başqa cavabdehliyi qəbul edən firmalardan istifadə etmək lazımdır. Müasir iqtisadiyyatda sığorta fondlarının yaranmasının ən inkişaf etmiş forması kommersiya sığortasıdır. Bu, elə bir iqtisadi münasibətlər sistemidir ki , bu zaman hüquqi və fiziki şəxslər , ölçüsünə və ödəniş haqqının dövriliyinə uyğun sığorta təşkilatlarına edilən ödəmələr( ödəmələr , sığorta mükafatları) hesabına özləri üçün bu təşkilatlar tərəfindən yığılmış vəsaitlər hesabına ziyanın zəmanətli ödənməsi imkanını təmin etmək istəyirlər. Sığorta təşkilatları fondları ciddi məqsədli təyinata malikdirlər və bu hal üçün sığorta müqaviləsi bağlamış şəxslərin ziyanının ödənilməsi üzrə onun tərəfindən qəbul edilmış öhdəliklərin yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Sığorta təşkilatları(sığorta edən) fondlarının ümumi məbləği kifayət qədər olmalıdır ki , onun oxşar öhdəliklərinin olduğu bütün subyektlərin (sığorta olunanların) məcmu zərərlərini ödəyə bilsin. Bu isə o deməkdir ki , onların məcmu zərərlərı haqqında kifayət qədər dolğun məlumat olmalıdır. Sığorta edənin ixtiyarında olan fondlar mümkün zərərlərdən sığorta müdafıəsi əldə edən hər bir şəxs tərəfindən ödənilən sığorta haqları və ya mükafatlarından formalaşır , yəni zərərçəkənlərin zərərinin ödənilməsi üçün məcmu ziyan , hər biri tərəfindən özünün fonddakı payının ödənilməsi yolu ilə , sığortanın bütün iştirakçıları arasında bölünür. Buradan hər iştirakçıya düşən pay haqqında sual yaranır. Bu pay zərərin mümkün məbləği və yaranma ehtimalından asılı olaraq qiymətləndirilir , çünki faktiki olaraq riskin qiymətidir , hansı ki , sığorta mükafatınin ödənilməsi müqabilində sığorta olunandan sığorta fondlarına keçirilir. Başqa sözlə müəssisəyə sığortalanmış risklərdən yaranan zərərlərdən , iqtisadi fəaliyyətin təhlükəsizliyi üçün, yəni onların maddi aktivlərinin məhv olması və korlanması təhlükəsindən , maliyyə zərərlərindən , bərpa xərcləri və planlaşdırılmış strateji göstəricilərin pozulmasına gətirib çıxara bilən digər xərclərdən təminat verilir. Aydındır ki , iqtisadı təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün sığorta mexanizminin tətbiqi onun təbiətindən , daxili mahiyyətindən irəli gəlir. Firmaların fəaliyyətində risk dərəcəsinin azaldılmasına yönələn sığorta müdafiəsi alətlərinin əsas blokları əmlakın sığortası , cavabdehlik sığortası , şəxsi sığortadır. Sığorta müqaviləsinin bağlanması imkanı tələb edir ki , risklər , hansılardan təhlükəsizlik təmin olunur, hesablanan olmalıdırlar , yəni onların yaranma ehtimalı və mümkün zərərlər haqqında məlumat olmalıdır. Əgər bu məlumat mövcuddursa deməli müvafiq statistika yığılmışdır.

İqtisadi təhlükəsizlik sistemində sığorta müdafiəsi mexanizmi onun, həyat fəaliyyətinin ayrılmaz elementlərinin dəqiq işləməsi yolu ilə təmin edilməsini şərtləndirir. Bununla əlaqədar iqtisadi təhlükəsizlik məsələləri ilə sıx əlaqədə olan , sığorta metodologiyasının öyrənilməsi və inkişafına yönəlmiş tədqiqatlar aktuallaşır. Siğorta mexanizmi sığorta müqavilələrinin çox olmasını , təşkilatların fəliyyətinin müxtəlif mərhələlərində və bu fəaliyyət növündən asılı olaraq mümkün zərərlərin kompensasiyasının təmin edən bütöv sistemin olmasını şərtləndirir. Müəssisənin sığorta sisteminin qurulmasından öncə , özündə itki daşıya biləcək proseslərin , bu itkiləri doğuran hadisələrin , onların kompensasiyası üçün sığortanin tətbiqi imkanı baxımından qiymətləndirilməsi , bu sığortanın məbləğinin qiymətləndirilməsi və onun səmərəliliyinin təhlili şərtdir. Bununla əlaqədar ayrıca layihənin reallaşması üçün kredit təqdim etmiş kredit təşkilatının iqtisadi təhlükəsizliyinə zəmanəti təmin etmək üçün xarıcı sığorta praktikasına nəzər yetirmək maraqlı görsənir. Bu zaman onun reallaşması üzrə fəaliyyətin səciyyəviliyi nəzərdə tutulur, hansı ki bir sıra risklərin idarə olunması üçün sığorta mexanizminin tətbiqi haqda danışmağa imkan verir. Sığorta məbləği ondan irəli gələrək formalaşdırılır ki , reallaşacaq risklər layihəni reallaşmağa , onu mənfəətli istismar səviyyəsinə qaldırmağa və borc vəsaitlərinin vaxtında qaytarılmasını təmin etməyi mümkünsüz edəcəklər. Bu zaman girovsuz layihə maliyyələşməsi halına baxılır. Gəlirin çatışmazlığı kompleks sığortası (Advanced loss of revenue ) . Gəlirin çatışmazlığı kompleks sığortası tikinti dövründə sığortalanmış ziyanlar və ya itkilərlə əlaqədar gecikmələr nəticəsində gəlirlərin potensıal itkilərinin sığortasına yönəlib. Dəniz risklərindən yüklərin sığortalanması. Dəniz risklərindən sığortalanma avadanlıq və materiallara yük göndərəndən layihənin reallaşdığı sahəyə daşınması zaman dəymiş ziyan və ya itkilərin ödənməsini təmin edir.

Yük daşımaları üçün gəlirin çatışmazlığı kompleks sığortası. Sığortanın bu növü sığortalanmış itki və ya ziyanla əlaqədar gecikmələr nəticəsində gəlirin çatışmazlığının maliyyə nəticələrinin sığorta ödənməsini təmin edir.

Operatorun bütün risklərinin sığortalanması. Sığortanın bu növü müəssisənin – layihəsinə investisiya qoyulan sığorta olunanın itkilərinin və ya zərərin, əgər itkilər kommersiya istismarı nəticəsində və ya ondan sonra yaranmışsa, ödənməsin təmin edir (avadanlığın təmiri və ya iş sahəsindən kənar təmir xərclərinin ödənilməsi daxil olmaqla).

Operatorun gəlirinin çatışmazlığı sığortası (Operators loss of revenue). Müəssisənin - sığorta olunanın gəlirinin çatışmazlığı riskinin ödənilməsi fiziki zərərlərin və ya layihənin tamamlanmasından sonrakı ziyanın nəticəsi olan itkilərdən qorumağa imkan verir.

Üçüncü tərəfin cavabdehliyi.Üçüncü tərəfin cavabdehliyinin sığortası əmlakın fiziki zədələnməsi və xarab olmasına görə hüquqi cavabdehlik ilə əlaqədar zərər və ziyanlardan müdafiəni təmin edir.

Mübadilə kursunun dəyişmələri. Xüsusi hal kimi qəzadan sonra layihənı bərpa etməmək qərara alınması olur. Əgər sığorta qarşılıqlı hesablaşmalarına icazəni öncəcədən almaq mümkündürsə, onu etmək lazımdır. Ondan əlavə yerlı sığorta edənlardan offşor risklərini təkrar sığortalamağı tələb etmək ağıllı olardı ki, zərərlərin yaranması zaman sığorta ödənişlərini layıhə müəssisəsinin təkrar sığortası kontraktı üzrə yönəltmək olsun.

İxrac maliyyələşməsi tələbləri. İxrac kreditləşməsi agentlikləri tələb edə bilərlər ki layihə ixrac bankının yerləşdiyi ölkədən olan müəssisədə sığortalansın.

Sığortanın əhatə dairəsi layihənin reallaşdırılmasından asılı olaraq: tikintidən istismar dövrünə qədər fərqlənəcək (cədvəl 1 bax).

Cədvəl №1