köhnə neft yataqlarında
çirklənmələr, qida və tikinti
materialların istehsalından tullantıların, hasilat sə‑
nayesində tullantıların və emissiyaların sürətli və
davamlı inkişafının nəticələri və sürətlə artan
nəqliyyat sektorunun emissiyalarıdır.
Nəqliyyatdan havaya buraxılan emissiyalar,
demək olar ki, 2000 və 2010‑cu illər arasında iki dəfə,
lakin zavod və fabriklərdəki kimi stasionar mən‑
bələrdən çirkləndirici maddələrin ümumi emis‑
siyaları, əsasən, infrastruktur və ya köhnə zavodların
bağlanması nəticəsində 2,4 dəfə azalıb.
Bəzi ekoloji çətinliklər yerli olsa da, onlar qonşu
ölkələri də cəlb edirlər, əsas gözəçarpan içməli su və
suvarmaya təsir edən amil olan trans‑sərhəd su
resurslarının təhlükəsizliyidir. Kür və Araz çay‑
larında aparılan müntəzəm monitorinq
9
fenolların
dəyişkən dərəcələrini və misin mümkün 5 dəfəyədək
arta biləcək qatılığını keçə biləcəyini təyin edib.
Ölkədə olan əhalinin əksəriyyəti içməli suyun
təhlükəsiz olduğuna inanmır, çünki onlar dəfələrlə
suda şübhəli zərrəciklər görüblər, neft və xlor iyini
hiss ediblər. O da bildirilməlidir ki, hasil olunan
suyun 30%‑i çatdırılma zamanı itirilir.
10
Yağıntı‑su novalçalarının zəif idarə olunması və
şəhərlərdə keçilməsi mümkün olmayan səthlər, yağış
yağan vaxtlarda və ya qarın yerdə əridiyi zaman‑
larda idarə olunan su keçilməsi mümkün olmayan
səthlərə (örtülmüş küçələr, dayanacaq məntə
‑
qələri,tikinti damları) axır; novalçalar təmiz
‑
lənmədən boşaldıldıqda zibillər, kimyəvi maddələr,
çöküntülər və digər tullantılar suyun keyfiyyətinə
mənfi təsir göstərə bilər.
Ölkədə güclü tikinti işləri zamanı təbii bitki
örtüyünün və torpağın üst qatının çıxarılması baş
verən sahələr eroziyaya meylli olur. Yolların, kör‑
pülərin tikintisindən öncə və sonra eroziya no‑
valçalarda çoxlu sayda çöküntü və lil əmələ gətirir
ki, bu da özlüyündə suyun keyfiyyətini korlayır və
digər ekoloji problemlərə yol açır.
Səs‑küy şəhərlərdə mövcud yolların, binaların
tikintisi, binaların bərpa olunması, nəqliyyat və
çoxa
lan əyləncə mərkəzləri səbəbindən
əsas problemdir. Azərbaycan hökuməti
səs‑küy və vibrasiya ilə bağlı qanun qəbul et‑
mişdir, lakin onun icrası son dərəcə zəifdir. İşıq
çirklənməsi də artmaqdadır, lakin onun qarşısını
almaq üçün heç bir addım atılmayıb.
Tullantıların düzgün idarə
edilməməsi və bu sahədə
təcrübənin olmaması
ölkədə ciddi
nara hatçılıq
mənbəyi kimi qalır. Tullantıların qanunsuz formada
toplanması geniş yayılıb. Həyətlərdə və küçələrdə
tullantıların yandırılması həm şəhər, həm də kənd
yerlərində müntəzəm olaraq baş verir.
Şan‑şöhrətəlaməti olaraq, insanlar vəziyyət və
avtoritet simvolu kimi ehtiyacları olmayan daha
böyük ev və maşınlar alırlar. Bataqlıqların qurudul‑
ması ilə kənd yerlərində evlərin ətrafında uzun və
hündür daş hasarların tikintisi yaşayış və heyvanlar
aləmi koridorunu məhv edir. Fəallaşan tikinti
fəaliyyəti daş və viran olmuş yaşayış, çirkli mühitləri
geridə buraxaraq, daş və çınqıl üçün yeni kar
‑
xanaların işlənməsinə gətirib çıxarır.
İQTISADİ, SİYASİ VƏ SOSİAL ÇƏTİNLİKLƏR
Azərbaycanın Avropa ölkələrində olduğu kimi
ekoloji inkişaf üçün güclü aparıcılara ehtiyacı var (ic‑
timai tələb, qiymət siqnalları). Yaşıllaşma yenidən
strukturlaşmanın və diversifikasiyanın bir hissəsi
deyil. Mövcud maliyyə resurslarının aşağı səviyyədə
olması bir çox ekoloji siyasətin həyata keçirilməsində
ümumi sıxıntı yaradır, lakin bu həmişə proqresə
gedən yolu bağlayan maneə deyildir. Bu cür
maneələr zəif biznes mühitini, emiqrasiya ilə əlaqə‑
dar olaraq beyin axını, böyük qeyri‑rəsmi sahə
11
və
nisbətən aşağı səviyyəli işçi məhsuldarlığını əhatə
edir.
Ümumiyyətlə, enerji səmərəliliyi və ətraf mühit
ilə bağlı əsas hüquq və siyasət çərçivələləri adətən
bir yerdədirlər, lakin daha mühüm islahatlar hələ də
tələb olunur. Mövcud proqramların həyata keçiril ‑
məsi və saxlanılması, qanunlar və nizamnamələr real
problemlərdir. Proqres siyasi inkişaf şəklində özünü
göstərir, lakin heç də, həmişə fəaliyyət planı və effek‑
tiv qanunvericiliklə müşayiət olunmur.
Özəl sahə investorları enerji səmərəliliyi
sahəsində o qədər də aktiv deyillər. Bütün bunlara
səbəb olanlar arasında enerji səmərəliliyini, in‑
vestisiya layihələrini istifadə etməkdə təcrübə
azlığını göstərmək olar. Uzunmüddətli risk
göz
ləntisi olan investisiyalara, əsasən,
kommersiya bankları uzunmüddətli
kre ditlər verməkdə könülsüzdürlər.
Konstruktiv şərtlər yenilikçiliyə
qoyulan investisiyaları dəstəkləmir.
Mövcud innovasiya sistemlərində ictimai
tədqiqat institutları və dizayn büro‑
ları əsas rol oynayanlar kimi
qalmaqda davam
edirlər. Lakin
çox vaxt
t ə d q i q a t ı
www.aaa.org.az
AZƏRBAYCANDA RESURS SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ YAŞIL ARTIM PERSPEKTİVLİYİ
18
dəs tək ləyənlər kütləvi resurs qıtlığı ilə üzləşirlər.
2010‑cu ildə elmə qoyulan investisiya dövlət büd‑
cəsinin 0.8%‑ni təşkil etmişdi. (12)
Azərbaycanda ETSN həm təbii sərvətlərdən isti‑
fadənin idarə olunması, həm də ətraf mühitin qorun‑
ması məsuliyyətini özündə cəmləşdirir. Bu formada
olan institusional təşkilatçılıq, xüsusilə də iqtisadi və
tənzimləyici funksiyalar cəmlənəndə ölkənin təbii
kapitalından olan qısa müddətli dividentlərin eks ‑
traksiyası, adətən onun davamlı, uzunmüddətli isti‑
fadəsinin məqsədlərini kölgədə qoyur (İƏİT).
13
Azərbaycanda ətraf mühitin bəzi aspektləri müxtəlif
nazirliklər və təşkilatlar tərəfindən idarə olunur.
Ətraf mühitin yüksək mürəkkəb təbiəti təbii ekoloji
proramların həyata keçirilməsində ləngiyir.
Ekologiya ilə məşğul olan hakimiyyət institu‑
sional və təşkilati zəiflikdən əziyyət çəkir. Aşağı
əmək haqqları, Dövlət Tədqiqat İnstitutunda
maliyyə təminatına ciddi məhdudiyyətlər və univer‑
sitetlərdə olan düşünülməmiş öyrətmə təcrübələri
yeniliyi idarə etmək üçün əsas çətinliklərdir.
Bəzi siyasətçilər arasında ümumi fikir odur ki,
ətraf mühiti müdafiə, xüsusilə də iqlim dəyişikliyi
nəinki sosial‑iqtisadi inkişafda uzun müddətli əsas
elementdir, həmçinin o, bir maneədir.
Ətraf mühit məsələlərini götür‑qoy edə biləcək
vəkillik qruplarının qıtlığı var. Uzunmüddətli
davamlı “yaşıl inkişaf” gündəliyinin həyata keçiril ‑
məsi üçün QHT‑lərin nəzarəti elmi cəmiyyəti vacib‑
dir. QHT‑lər üçün ekoloji araşdırma aparma və ya
parlamentdə ətraf mühit məsələlərini təqdim etmək
və ya lobbinin bunları önə çəkməsi üçün QHT‑lərdə
limitləşmiş imkanlar mövcuddur.
Ekoloji siyasət islahatlarına ətraflı dəstək zəifdir.
Əhali arasında, xüsusilə də kənd yerlərində ekoloji
maarifləndirmə aşağı səviyyədədir. Bir neçə ekoloji
maarifləndirmə proqramları şəhərlərdə həyata keçir‑
ilmişdir. Bakıda olan proqramın məhdud yayımı və
auditoriyası var idi. İnkişaf etmiş ölkələrdən fərqli
olaraq, Azərbaycanda botanika bağları, tarix və
təbiət elmləri muzeylərinə səciyyəvi olaraq, az
maliyyə ayrılır və ictimaiyyətdə ekoloji mövzular
haqqında məlumatlılığın artırılmasında zəif xidmət
göstərirlər. Ən əsası isə, dövlət məktəblərində pis‑
ləşmiş təhsil eyni zamanda ətraf mühit barəsində
maarifləndirmədə də aşağı nəticə göstərmişdir.
Şəffaflıq və ekoloji layihələrin icrasının sayı
üzərində artan narahatlıq mövcuddur. Böyük sənaye
layihələri üzrə ictimai dinləmələr az və formaldır.
Baxmayaraq ki, ekoloji göstəricilər mövcuddur, lakin
onlar çox nadir hallarda siyasi analizlər üçün işlədilir
və ya siyasi məqsədlər üçün əlaqələndirilir.
Azərbaycanda ekoloji informasiya zəncirinin hər
addımı ilə mübarizə davam edir. (İƏİT)
14
. Azərbay‑
canda aşağı karbon iqtisadiyyatı üçün strategiyaların
inkişaf etdirilməsi ilə bağlı xüsusi təşəbbüslər
haqqında məlumat qıtlığı var və iqlim dəyişikliyi
təşəbbüsləri aydın milli təşəbbüs kimi ifadə
edilməmişdir.
YAŞIL İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ / RESURS
SƏMƏRƏLİLİYİ
Azərbaycanın bəzi iqtisadi inkişaf proqramları
onun enerji səmərəliliyini artırmaq və CO
2
emis‑
siyasını azaltmaq potensialına malikdir. Onlardan:
‑ Alternativ və bərpaolunan enerji mənbələrindən
istifadə dövlət proqramı;
‑ Meşə bərpası və inkişafı üzrə milli proqram;
‑ Ekoloji nöqteyi‑nəzərdən davamlı inkişaf pro‑
qramı.
Struktur islahatları və qeyri‑neft sektorunun di‑
versifikasiyası Azərbaycan hökumətinin gündə
‑
liyində yüksək yerdə durur və bunun üçün maliyyə
neft sənayesi sahəsindən gəlirlər hesabına ayrılır.
Alternativ və bərpaolunan enerji sahəsi Azərbay‑
canda böyük potensiala malikdir. Yaşıl inkişaf üçün
imkanlar enerji səmərəliliyi (ev təsərrüfatı daxil ol‑
maqla), ekoloji cəhətdən təmiz kənd təsərrüfatı və
eko‑aqro‑turizm
15
sahələrində də mövcuddur. Yaşa ‑
yış binalarının enerji səmərəliliyi qarşıdan gələn bir
neçə il ərzində həm binaların daha enerjiyə qənaətli
şəkildə tikintisində, həm də mövcud binaları enerji
səmərəliliyinə daha yaxın formada idarə etmək
baxımından çox ciddi inkişafa ehtiyac duyur.
Bir sözlə, Azərbaycan nəqliyyat sistemini “yaşıl‑
laşdırmalıdır”, velosiped sürənlər üçün infrastruk‑
turunu inkişaf etdirməlidir, tramvay və
trol leybusları geri qaytarmalı və metro şəbəkəsini
genişləndirməlidirlər.
Ölkədən xaricdə və ölkə daxilində ekoloji təmiz
qidalara tələbatın artması ilə bağlı ekoloji təmiz qi‑
danın uğuruna mümkün potensial vardır.
Eroziya və fırtına suları üzərində sıx nəzarət in‑
sanlar üçün örtük materiallarını istehsal edəcək, ərp ‑
dən müdafiə, tikinti gedən yerlərdə çöküntünü
azaltmaq üçün torpaqların sabitləşdirilməsi və
eroziyaya məruz qalmış səthlərin uzun müddətli
sabitləşdirilməsini həyata keçirəcək iş yerlərini
yarada bilər.
NƏTİCƏ VƏ TÖVSİYƏLƏR:
Yaşıl inkişaf icmalı Azərbaycanın inkişaf edən
məqsədləri ilə eyni cərgəyə qoyula bilər, məsələn,
iqtisadi diversifikasiya. Hökumət yaşıl inkişafı
19
CONTEXT
|
4/
2012