Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _______________________________________________ Dünya iqtisadiyyatının səciyyəvi cəhətləri
9 Bu sistem məhsuldar qüvvələri (istehsal amillərini); mülkiyyət forması və istehsalın inkişaf səviyyəsi əsasında insanlar arasında yaranan istehsal münasibətlərini; siyasi və hüquqi münasibətlərin müəyyən cəhətlərini əhatə edir. Bu cür təfsirdə təsərrüfatın əsas tərkib hissələri, o cümlədən maddi baza, mülkiyyətin müxtəlif formalarının satılması və təkrar istehsal proseslərinin fəaliyyət göstərməsinin müəyyən qaydası öz əksini tapır. _______________________________________________ Dünya iqtisadiyyatının səciyyəvi cəhətləri Aydındır ki, tədqiqatçıların hamısı dünya təsərrüfatını müəyyən sistem kimi təqdim edir. Onlar bu sistemin vahidlik, mürəkkəblik, tarixilik, sosial-iqtisadi strukturluluq, milli təsərrüfatların qeyri-bərabər inkişafı kimi səciyyəvi cəhətlərini qeyd edirlər.
tərkib hissələrinin kifayət dərəcədə sabit qarşılıqlı iqtisadi təsirini ehtimal edən vahidlikdir. Yalnız bu halda istehsal olunan məhsulun qlobal miqyasda müntəzəm dövriyyəsi mümkündür və sistemin daimi fəaliyyəti, onun mövcudluğu, özünü tənzimləməsi, inkişafı təmin edilir. Dünya təsərrüfatının bu cür vəhdəti, təkrar istehsal edilən məhsulun dövriyyəsi bir-birindən özünəməxsus əmtəə-pul münasibətləri və qiymət müxtəlifliyi ilə fərqlənən dünya və beynəlxalq bazarları tərəfindən təmin edilir. Dünya təsərrüfatının inkişafının gedişində həm bütöv sistemin özündə, həm də onun elementlərində dəyişikliklər baş verir. Birlik meyil- lərini əngəlləyən, bu prosesin sabitliyini pozan münaqişələr meydana çıxır.
Onun fəaliyyəti son nəticədə ehtiyacların (tələbatın) ödənilməsinə yönəl- mişdir. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı, yeni müəssisələrin yaradılması özlüyündə məqsəd deyil. Bunlar yalnız təklif və tələbin artmasına səbəb olduqda, özünü doğrulda bilər. Milli təsərrüfatların əsas sektorlarında tələbatın ödənilməsi mənfəət əldə olunması məqsədi ilə ifadə edilir. 3. Dünya iqtisadiyyatı çoxsaylı tərkib elementlərinin, subyektlərinin olması ilə səciyyələnən mürəkkəb sistemlər sırasına daxildir. Dünya iqtisadiyyatının subyektləri qismində yalnız onlara məxsus xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən sistem olan milli təsərrüfatlar, TMK, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya birlikləri çıxış edir. Dünya təkrar istehsal prosesinin hər bir subyekti həm qlobal miqyasda, həm də ayrı-ayrı dövlətlər çərçivəsində tutduğu yerdən və oynadığı roldan asılı olaraq, bütün dünya təsərrüfat sisteminin fəaliyyətinə təsir göstərir. Sonuncunun bir tam kimi, inkişafının müəyyən istiqamətlərinin mövcudluğuna baxmayaraq, onun milli təsərrüfatlar çərçivəsindən kənarda tərəqqisi mümkün deyil. Bununla bağlı olaraq, sistem birmənalı tərzdə başa düşülmür. Bir
10 yanaşmada sistem daxilində ayrıca sektorların: spesifik xüsusiyyətlərə malik, lakin bütövlükdə sistemin təşkilati məqsədinə tabe olan altsistemlərin - mövcudluğu mümkündür. Sistemin başqa tərzdə başa düşülməsi onun müxtəlif və hətta bir-birinə əks məqsədləri olan ayrıca altsistemlərdən ibarət olmasına əsaslanır. Amma buraya daxil olan altsistemlər arasında bağlılıq olmalı və onlar bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərməlidirlər. Möhkəmliyi daha yüksək olan altsistemlər başqalarının şəklini dəyişdirə, yaxud öz məqsədlərinə tabe edə bildiyi üçün, sistemlərin bu cür strukturu müvəqqəti, keçid xarakterli ola bilər. Əks halda, sistem parçalanır.
inkişaf tarixinin hər bir konkret mərhələsində istehsalın müəyyən miqyasının və səviyyəsinin, beynəlmiləlləşməsinin, sahibkarlıq fəaliyyətinin qloballaşmasının və sosial-iqtisadi strukturunun səciyyəvi cəhətlərinin mövcudluğu ilə izah edilir. Sosial-iqtisadi baxımdan dünya təsərrüfatının tərkibi müxtəlifdir. Burada əsas yer kapitalizm münasibətləri yüksək səviyyədə olan, sənayecə inkişaf etmiş ölkələrə mənsubdur. Qalan ölkələr mərkəzdən uzaq mövqedə yerləşir. Əksər hallarda bu ölkələr inkişaf etmiş ölkələrin təsərrüfatından asılı vəziyyətdə qalmaqdadır. Bir sistem kimi, dünya iqtisadiyyatına digər mühüm əlamətlər: iyerarxiyalılıq, çoxsəviyyəlik, iqtisadi inkişafın qeyri-bərabərliyi - xasdır. 5. İyerarxiyalılıq dünya təsərrüfat sisteminin fəaliyyətinin ilk növbədə ən yüksək sistem səviyyəsinin tələbatının ödənilməsinə yönəldiyini nəzərdə tutur. Dünyada iqtisadi qüdrət həddən artıq qeyri-bərabər bölünmüşdür. Planetimizin əhalisinin 9%-nin yaşadığı 6 ölkə: ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Britaniya, Fransa, İtaliya - dünyadakı gəlirlərin 52%- ni toplayır. Bununla bağlı olaraq, açıq iqtisadiyyat şəraitində öz məqsəd- lərini güdən hər bir ölkənin dünyada ümumi tərəqqi naminə hərəkət etməsi barədə yayılan tezis yalnız müəyyən sayda ölkələrin maraqlarının təmin olunduğunu ört-basdır edir. O, var-dövlətin və mənfəətin yaradılmasında gücün roluna məhəl qoymur. 6. İstehsal və sosial baxımından dünya təsərrüfatı həm ölkələrin daxilində, həm də planetar miqyasda ziddiyyətlər, rəqabət mübarizəsi meydanıdır. Bunlar istehsal amillərini, milli qurumları və iqtisadi birlikləri, sahibkarlar qruplarını və işçi qüvvəsini əhatə edir. Göstərilən səbəblərə görə, dünya təsərrüfatı daim keçid proseslərinin təlatümlərini keçirir. Hər bir mürəkkəb sistemdə olduğu kimi, dünya təsərrüfatında da hətta cüzi təsir göstərilmə nəticəsində mürəkkəb sistemin vəziyyətində və fəaliyyətində əhəmiyyətli, bəzi hallarda isə fəlakətli dəyişikliklərə, yəni böhranlara gətirib çıxarmaq xüsusiyyətlərinə malik olan zəif yerlər, yaxud attraktorlar mövcuddur. Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|