Konstitusiya hüququnun müqayiSƏLİ Əsaslari
Yüklə 4,84 Kb. Pdf görüntüsü
|
65 dünyanın ən böyük ictimai hüquq ixracatçısı olmuşdur və bunun da bəlli səbəbləri var 40 , ancaq hazırda Amerika hüquqşünasları və alimləri öz təcrübələrinə nümunə kimi deyil, xüsusi diqqətəlayiq bir təcrübə kimi baxmalıdırlar. 41 Bir çox konstitusion prinsiplərin konkret ölkələrin hüdudlarından çıxaraq beynəlxalq status qazanması konstitusiya hüququnun müqayisəli öyrənilməsinə olan marağın digər bir səbəbi kimi göstərilir 42 . Bu, xüsusən insan hüquq və azadlıqları sahəsinə aiddir. 1948-ci ildə Ümumbəşəri İnsan Hüquqları Deklarasiyasının, Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın, İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın, o cümlədən İnsan Hüquqları və Fundamental Azadlıqların Qorunması üçün Avropa Konvensiyasının yaradılması bunun bariz nümunəsidir. İnsan hüquq və azadlıqlarının beynəlxalq status almasının ən bariz göstəricisi bəlkə də, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin fəaliyyətidir. Bu məhkəmənin yaratdığı presidentlər və hüquqi standartlar konkret bir ölkənin hüdudlarından kənara çıxaraq digər ölkələrdə tətbiq olunur və onların hüquq sisteminin təkmilləşməsinə təkan verir 43 . Hüququn müqayisəli analizi xüsusi olaraq, post-Sovet ölkələri və inkişafda olan digər ölkələr üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sovetlər birliyi süquta yetdikdən sonra Azərbaycan da daxil olmaqla, onun tərkibindəki bir çox ölkələrdə “Qərbləşmə” prosesi başladı: bu prosesin tərkib hissəsi olaraq bir çox kommunist dəyərləri Qərb dəyərləri ilə əvəz olundu. Misal üçün, Sovet konstitusiyalarında “kollektiv mülkiyyət” və ya “sosialist mülkiyyəti” sosialist cəmiyyətinin fundamental əsası kimi yer aldığı halda, yeni qəbul olunan konstitusiyalarda fərdi mülkiyyət mühüm insan hüququ kimi qorunur. Təəssüf ki, Sovetlər dövründə konstitusiya hüququnun inkişafı və xüsusən də onun müqayisəli öyrənilməsi imkanları məhdud olmuşdur. Nəticə olaraq, ABŞ və Avropada baş verən bir çox yeniliklər Sovet konstitusiya hüququna gec daxil olurdu. Müəlliflər V.Börnham və G.Danienko qeyd edirlər ki, Sovetlər İttifaqı süquta yetdiyi dövrdə Rusiya hüquq sistemi Avropada 19-cu əsrdə mövcud olmuş hüquq sisteminə bənzəyirdi. Bu, xüsusən də konstitusiya hüququna aiddir 44 . Konstitusiya hüququnun müvafiq məhkəmələrin qərarlarının analizi vasitəsi ilə öyrənilməsi konstitusiya hüququ sahəsində müasir dövrün 40 Bruce Ackerman, The New Separation of Powers, 113 Har. L. Rev. 634 2000 41 B.Ackerman, The Rise of World Constitutionalism yuxarı qeyd 8, səh. 775 42 Baxın: Michel Rosenfeld, Andaras Sajo, Susanne Baer, Norman Dorsen, Comparative Constitutionalism Chap. 1 (2003) 43 Məhkəmənin fəaliyyəti haqda ümumi məlumat üçün baxın: L.J.Clement, Nuala Mole, Alan Simmons, European Human Rights, Taking a Case under the Convention, 1999 44 Daha geniş müzakirə üçün baxın: W. Burham, G. Danieko, Russian Law 3rd Ed. 2004, səh., 3-6 66 tələblərindən birinə çevrilmişdir. Konstitusiya hüququnun bu cür tədrisi və öyrənilməsi Anqlo-Sakson hüquq sisteminin özəlliyi kimi deyil, istənilən hüquq sistemində konstitusionalizmin tətbiqi üçün zəruri bir proses kimi qəbul olunur 45 . Qeyd olunanların fonunda digər ölkələrin konstitusiyalarının və bu sahədə mövcud olan qərarların öyrənilməsi, təhlili və tədrisi Azərbaycan konstitusiya hüququnun inkişafına xidmət edə bilər. Bunun praktiki əhəmiyyəti də nəzərə çarpır: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi bir sıra qərarlarında xarici ölkələrin təcrübələrinə istinad etmişdir 46 . Konstitusiya hüququnun müqayisəli öyrənilməsinin müsbət nəticələri çox zaman qeyd olunsa da, burada da fikir ayrılığı mövcuddur. Bir çoxları haqlı olaraq, hər bir ölkənin konstitusionalizminin özündə müəyyən tarixi prosesləri, mübarizələri və nailiyyətləri əks etdirdiyi fikrindədirlər 47 . ABŞ konstitusiya hüququ sahəsində araşdırma aparan məşhur alim Daniel Levinin “nə konstitusiya, nə də konstitusionalizm ötürülə bilməz” sözləri konstitusionalizmə bu cür yanaşmanı ifadə edir. Belə yanaşmanın da tutarlı əsasları var: istər konstitusiyanın yazılmasında, istərsə də onun şərh olunmasında ölkənin tarixi- mədəni özəllikləri nəzərə alınır, bəzən isə əsas götürülür. Bu səbəbdən bəzən formaca eyni olan prinsiplərin mahiyyəti bir ölkədən digərinə dəyişə bilər 48 . Ancaq bu cür fərqlərin və müxtəlif yanaşmaların olması konstitusionalizmin müqayisəli yolla öyrənilməsinin əhəmiyyətini heç də azaltmır. Əksinə, bu elm məhz bu cür müxtəlifliyin sayəsində daha da zənginləşir və praktiki məsələlərin həll olunmasında yardımçı vasitə kimi çıxış edir. "Comparative Constitutionalism" kitabının müəlliflərinin 49 qeyd etdikləri 45 Helmut Goerlich, The Role of Constitutional Court in Resolution of Constitutional Disputes – A Critical Outline Guided By the German Example, J. Indiana Law Inst. Vol. 44, Jan. – March 2002 (Almaniya Federal Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətini müzakirə edərkən müəllif qeyd edir ki, Alman hüquq universitetlərində konstitusiya hüququ fənni Federal Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarının təhlili üzərində qurulur.) 46 Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 264-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 66-cımaddəsinə uyğunluğunun yoxlanılmasına dair Qərarı, 29 yanvar 2004; ARKM-in Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 397.1 və 397.2-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair Qərarı, 12 may 2009-cu il. 47 Misal üçün baxın: Bruce Ackerman, The Generation of Betrayal, 65 Fordham L. Rev. 1519 (Müəllif tarixi proseslərin və hərəkatların ABŞ konstitusiyasının dərk olunmasında aparıcı rol oynadığını vurğulayır.) 48 Misal üçü baxın: Wiktor Osatyinski, Paradoxes of Constitutional Borrowing, 1 Int’l J Con Law 244 (2003). Müəllif Şərqi Avropa ölkələrində konstitusiyanın yazılması prosesində bir sıra prinsiplərin ayrı-ayrı ölkələrdə fərqli başa düşüldüyünü qeyd edir. 49 Baxın: Michel Rosenfeld, Andaras Sajo, Susanne Baer, Norman Dorsen, Comparative Constitutionalism (2003), səh., 3 Yüklə 4,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|