Klasik türk şİİRİnde bazi halk inanişlari

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2010-20/1 

172 

Vücuttaki  bir  diğer  istemsiz  hareketlerden  olan  kulak  çınlaması  veya  kulağın 

kızarması da halk arasında farklı şekillerde yorumlanmıştır. Buna göre eğer birinin kulağı 

çınlarsa veya birden kızarırsa uzaktaki birisi onun hakkında konuşuyor şeklinde bir inanış 

vardır  (Boratav  1973:  31).  Anadolu’da  hâlen  yaygın  olan  bu  inanışa  divan  şâirleri  de 

şiirlerinde yer vermiştir. Zâtî, sevgilinin arkasından konuştuğunu, yüzünün kızarmasından 

ve kulağının çınlamasından anlamıştır:   

 

 

 

Cân nakdini çaldurdugumı andı meger yâr 

Yüzüm kızuban çınladı def gibi kulagum 

   

 

 

Zâtî (Tarlan 1970: 428) 

Tabiat Olaylarıyla İlgili İnanışlar 

Ay 

Eskiden  gök  cisimlerinin  hareketlerine  ve  meteorolojik  olayların  gelişimine  bağlı 

olarak  da  geleceğe  dönük  kehânetlerde  bulunulmuştur.  Temelde  tabiat  olaylarından 

hareketle  yapılan  bu  kehânetler,  insanların  günlük  hayatında  belirleyici  bir  role  sahiptir. 

İnsanoğlunun  tabiat  olaylarına  olan  bu  merakı,  zamanla  tabiat  olaylarını  kullanarak 

gelecekten  haber  verme  konusunda  farklı  bir  yöntem  oluşturmasına  sebep  olmuştur  ki 

buna  da  “melheme”  adı  verilmiştir  (Boyraz  2206:  3).  Türk  edebiyatındaki  melhemeler 

hakkında  en  kapsamlı  araştırmayı  yapan  Şeref  Boyraz,  melhemelerin  işlevlerinden 

bahsederken şöyle demektedir: “Melhemeler, yazıya geçirilmiş olmanın verdiği avantajla 

bugün hâlâ yaşatılan kimi inanışların eski şekillerini ve toplumsal değişim nedeniyle artık 

ihtiyaç  duyulmayan  ve  bu  yüzden  de  unutulan  bazı  pratik  ve  inanışları  bünyesinde 

barındırmaktadır.”  (2006:  104).  Kanaatimize  göre  gerçekten  de  melhemelerin  yansıttığı 

halk inanışları günümüzde de kısmen de olsa etkisini sürdürmektedir.  

İçinde  yaşadığı  toplumun  inanışlarından  haberdâr  olan  hatta  bizzat  kendisi  de 

bunlara inanan divan şâirleri de şiirlerinde melhemelerdeki halk inanışlarından birçoğuna 

yer  vermişlerdir.  Bunlardan  biri  de  ayla  ilgili  inanışlardır.  Bugün  bile  Anadolu’da  ayın 

doğuşu,  büyüyüp  küçülmesi,  batışı  birtakım  olaylarla,  oluşumlarla  bağlantılı  sayılır 

(Eyüboğlu 1974: 39).  

Eskiden  insanlar  yolculuğa  çıkacaklarında  ayın  hareketlerine  ve  konumuna  göre 

hareket  ederlermiş.  Bu  konuda  oluşan  halk  inanışlarına  göre  ay,  akrep  burcunda  iken 

sefere çıkılması doğru değildir (Çelebioğlu1998: 679). Aşağıdaki beyitte Zâtî, bu inanışa 

göndermede  bulunarak  rakîbi,  akrebe  benzetir  ve  ay  gibi  güzel  sevgilinin  menzilinin 

rakîbe  doğru  olmamasını  ister.  Çünkü  ay,  eğer  akrebin  menziline  girerse  bu 

uğursuzluktur. Hele ki Zâtî için daha büyük bir uğursuzluktur. Şâir, aşağıdaki beyitte aynı 

---

Klasik Türk Şiirinde Bazı… 

173 

zamanda  daha  önce  yukarıda  ifade  ettiğimiz  ayın  delileri  daha  da  azdırdığı  inancına  da 

telmihte bulunmaktadır: 

Rakîb ile seni görse olur Zâtî deli ey meh 

Sefer câ’iz degül mâhun olıcak menzili ‘akreb 

 

   

 

 

 

 

Zâtî (Tarlan 1967: 55)  

Ayın  ve  güneşin tutulması  da çeşitli  inanışlara kaynaklık  etmiştir. Şamanlar ay ve 

güneş tutulmasının sebebi olarak kötü ruhların yaptıkları mücadeleyi kazanarak güneş ve 

ayı karanlıklar âlemine attıklarına inanırlarmış (Uraz ?: 31). Bunun sonucunda Türklerin 

eski dini olan Şamanizm’den bu yana ay tutulmasının bazı olumlu ve olumsuz tesirlerinin 

olacağına  inanılmıştır. Halk  kültüründe  yıl içinde ay tutulmasının aylara göre olumlu  ve 

olumsuz tesirlerinin neler olduğu melhemelerde anlatılmıştır (Boyraz 2006: 130-133).  

Klasik  edebiyatımızda  ise  ay  tutulmasının  daha  çok  menfî  yönü  üzerinde 

durulmuştur.  Ay  tutulmasına  şeytanların  veya  bir  ejderhanın  sebep  olduğunu  düşünen 

insanlar, onu kurtarmak için teneke çalmak, tasları veya madenî kapları birbirine vurmak 

gibi  yöntemlere  başvururlardı  (Çelebioğlu  1998:  679-680).  Halk  arasındaki  bu 

uygulamaya  gönderme  yapan  Zâtî,  sevgilinin  yüzünü  ayva  tüylerinin  kaplamasını,  ay 

tutulmasına teşbih etmektedir. 

Ayla  ilgili  bir  diğer  inanış  da  ayın  ketene  tesir  ederek  onun  süratle  çürümesine, 

parça  parça  olacağına  sebep  olacağıdır.  Rûhî,  ayın  keteni  çürütmesiyle  ilgili  bu  inanışa 

telmihte bulunur: 

Ketân mehtâbdan bin pâre olurken ne hikmetdür     

Cemâl-i pâkine tâkat getürmek şâh düstûrı 

   

 

 

Rûhî (Ak 2001: 1032)   

Yağmurlu Hava 

Halk arasındaki tabiat olayları ile ilgili inanışlardan biri de yağmurlu havanın uyku 

getireceği  inancıdır  (Onay  2000:  457).  Bu  inanış  kimi  şairler  tarafından  değişik 

tasavvurlarla  dile  getirilmiştir.  Bâkî,  Sultan  Süleyman  Han  için  yazdığı  kasidenin  bir 

beytinde,  padişahın  cömertliğini  yağmura  benzeterek  bundan  dolayı  halkın  rahat 

olduğunu ve sıkıntıları olmadığı için uyuduklarını söylemektedir: 

Halk râhatda sehâb-ı keremün feyzinden 

Belî uyhu getürür tab‘a hevâ-yı bârân 

 

 

   

 

 

 

Bâkî (Küçük 1994: 9) 

Helâkî  de  yağmur  yağdığında  insanların  uykuya  meyilli  olduğuna  dair  inanışa 

telmihte bulunur: 

---

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2010-20/1 

174 

Umaram kim tîr-bârân-ı gamunla cân virem 

Hâb nûşîn olur ol sâ’atde kim bârân olur 

   

 

 

Helâkî (Çavuşoğlu 1982: 78) 

Hayvanlarla İlgili İnanışlar 

Yılan 

Divan şâirleri, tabiat olaylarının yanısıra tabiatta yaşayan diğer canlılarla ilgili halk 

inanışlarına  da  yer  vermişlerdir.  Özellikle  hayvanlarla  ilgili  inanışlar  bunların  başında 

gelmektedir. 

Bu hayvanların başında yılan gelmektedir. Yukarıda daha önce yılanla ilgili olarak 

hazinelerin  koruyucusu  olarak  bahsedilmişti.  Yılan-hazine  ilişkisi  dışında  da  halk 

arasında  yılanlarla  ilgili  olarak  farklı  inanışlar  mevcuttur.  Bunlardan  biri  de  yılanın 

ayağını gören kimsenin dualarının kabul edileceği inancıdır. Bu inanışın kaynağında Hz. 

Âdem  ile  Hz.  Havva’nın  cennetten  kovuluşunda  yılanın  da  payı  olması  yatmaktadır. 

İnanışa göre yılan, deve gibi dört ayaklı güzel bir hayvanmış. Cennetten kovulan şeytanın 

tekrar  cennete  girmesi  için  yardımcı  olunca  Allah  tarafından  cezalandırılarak  ayakları 

kesilmiş  (Aydemir  1996:  24).  Bu  inanıştan  yola  çıkarak  yılanın  ayağını  gören  kişinin 

ölünce  cennete  gideceğine,  dualarının  kabul  edileceğine  veya  sultan  olacağına 

inanılmıştır (Onay 2000: 462). 

Zâtî,  sevgilinin  ayva  tüylerini  kapatan  zülfünü  yılana,  ayva  tüylerini  ise  yılanın 

ayaklarına benzetmektedir: 

Zülfün altında gelür bir gün hatun didüm ana 

Ol yılan ayağıdur anı gören sultân olur 

 

 

   

 

 

 

Zâtî (Tarlan 1967: 381) 

  Yılanla ilgili bir diğer inanışa göre ise yılanın, zümrütten kaçtığı inanışıdır. Buna 

göre  zümrüt  yılanın  gözlerini  kör  edermiş  (Olgun  1995:  77).  Rakîbi  bir  yılana  benzeten 

Zâtî de bu inanışa aşağıdaki beyitlerinde telmihte bulunmuştur: 

Sînemde yine körlügine mâr rakîbün 

Bir nice zümürrüd kodı ahcârı habîbün 

 

   

 

 

 

Zâtî (Tarlan 1970: 313) 

Darb-ı sengün zer-i rûyumda zümürrüd koyalı 

Kalmadı mâr rakîbün görecek gözi beni 

   

 

Zâtî (Çavuşoğlu, Tanyeri 1987: 324) 

 

---