Kirish I bob. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini komil inson qilib tarbiyalash ning pedagogik asoslari

Iqtisodiy tarbiya. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan bir paytda yoshlarda iqtisodiy tafakkurni tarbiyalash muhim ahamiyatga egadir. Iqtisodiy tarbiya o‘quvchilarda tejamkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob va ayni shu kabilar haqida fikrlay olish kabi qobiliyatlarni kamol toptirishdir.
Iqtisodiy tarbiya maktabda asosan tabiiy-matematik fanlar asosida beriladi. Unda o‘quvchilar ishlab chiqarishning turli sohalari, bozor, oila byudjeti, iqtisodiy geografiya, marketing kabi ko‘plab zamonaviy tushunchalar bilan qurollanadilar.
Ekologik tarbiya. «Ekologiya» - yunoncha so‘z bo‘lib, tirik mavjudodlarining yashash sharoiti, uyi, joyi va tevarak-atrofdagi muhit bilan o‘zaro munosabatlari hamda shu asosda yuzaga keladigan qonuniyatlarni o‘rganadigan fandir. Barkamol insonning muhim fazilatlaridan biri uning ekologik madaniyatidir. Ekologik madaniyatga ega shaxs barcha tirik mavjudodlarning yashash sharoiti, muhiti qonun-qoidalarini puxta biladi, tabiat muvozanatini saqlashga hissa qo‘shadi, u atrof-muhitga nisbatan beparvo bo‘lmaydi, aksincha uni yaxshilashga, sog‘lomlashtirishga xarakat qiladi.
Jismoniy tarbiya. Barkamol inson nafaqat ma’naviy jihatdan, balki jismoniy jihatdan ham etuk bo‘lmog‘i lozim. SHuning uchun ham jismoniy tarbiya barkamol inson tarbiyasining yana bir tarkibiy qismidir. Jismoniy tarbiya yosh avlodni jismoniy jihatdan sog‘lom o‘sishlarini, baquvvat bo‘lishlarini va vatanimiz himoyasi uchun qo‘rqmas, jasur, harbiy ilmlar, qurol aslohatlardan foydalanishni biladigan qilib tarbiyalashni o‘zining oliy maqsadi deb biladi.
O‘quvchilarga jismoniy tarbiya maktabda harakatli o‘yinlar, gimnastika, sport, turizm hamda sinfdan va maktabdan tashqari sport mashg‘ulotlari turlari vositasida beriladi.
Yuqorida qayd etilgan tarbiyaning tarkibiy qismlari o‘z vazifalarini bajarishga qaratilganligi bilan bir qatorda, oliy maqsadga, ya’ni barkamol shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi. Ular bir-birlari bilan chamabarchas bog‘liq holda amalga oshirilib, o‘quvchi yoshlarni ma’naviy-axloqiy jixatdan tarbiyalashga qaratiladi. Axloqiy tarbiya barkamol shaxsni shakllantirishda markaziy o‘rinni egallaydi.
Axloq, xulq va atvor so‘zlari arabcha so‘z bo‘lib, ular o‘zbek tilida ham o‘z ma’nosida ishlatiladi. Axloq nima o‘zi? Axloq – ijtimoiy ong shakli bo‘lib, ijtimoiy hayotning hamma sohalarida insonning xulq-atvorini yo‘lga solib turadigan prinsiplar, talablar, me’yorlar va qoidalar majmuidan iborat. Axloqda jamiyatda tarkib topgan «yaxshilik», «sharaf», «vijdon», «adolat», «to‘g‘rilik», «halollik», «poklik» singari tushunchalari mustaxkamlangan odamlar xulq-atvori, me’yorlari aks etadi. Bu axloqiy tushunchalarning hammasi ham baholanuvchi harakterga ega.
Yosh avlodning axloqiy tarbiyasida axloqiy ong va axloqiy tuyg‘ularni shakllantirishgina emas, balki eng muhimi – ularning ma’naviy-axloqiy munosabatlarida namoyon bo‘ladigan faoliyatning har xil turlariga jalb etish mumkin. Maktab o‘quvchilarining faoliyati jarayonidagi axloqiy munosabatlarida ularning odobli bo‘lib tarbiyalanish darajasi aks etadi. A. S. Makarenko o‘z vaqtida bunday deb ta’kidlagan edi: «Biz doimo munosabatlar bilan ish ko‘ramiz, chunki xuddi munosabat pedogogik ishimizning xaqiqiy ob’ekti bo‘lganligi sababli, bizning oldimizda doimo ikkita ob’ekt: shaxs va jamiyat turadi. SHaxsni jamiyatdan ajratib qo‘yishning, uni munosabatlardan holi qilishning mutlaqo iloji yo‘q».
Axloqiy munosabatlar – bu jamiyatga, mehnatga, odamlarga va qolaversa har bir kishining o‘ziga munosabatidir. Jamiyat taraqqiyoti tarixi shuni ko‘rsatadiki, faqat ma’naviy keng quloch yoygan, ilm taraqqiy etgan mamlakatdagina adolatli jamiyat qurish va unda bir-biriga mehr-oqibatli kamolotli insonlar shakllanishi mumkin. Bunday jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi va bunyodkorlik, yaratuvchilik ishiga, ezgulikka intilishi kuchli bo‘ladi.
Axloq insoniyat ma’naviy madaniyatining ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, u kishilarning tarixiy tarkib topgan xulq-atvori va yurish turishini ifodalaydigan, ularning bir-biriga va jamiyatga munosabatini aks ettiradigan muayyon qoidalar yig‘indisidir.
Axloq tushunchasi irodalilik, jasurlik, qa’tiylik, vijdoniylik, kamtarlik, adolatlilik, sharm-xayolilik, shirinzabonlik kabi tushunchalarni ham o‘z ichiga oladi.
Iroda - maqsadga erishish yo‘lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishdir. Kamtarlik kishining o‘ziga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi. Kishining o‘z qobiliyati, mehnati va muvofaqkiyatlarini qanday baholashiga, boshqa odamlarning qadir-qimmati va yutuqlariga qanday munosabatlarda bo‘lishiga qarab uning kamtarinlik hislatlari aniqlanadi.
Uzluksiz ta’lim tizimida o‘quvchilarni o‘qitish axloqiy mukammallashtirish bilan bog‘lab olib boriladi. Ularda ong bilan xulq birligi tarbiyalanadi. SHaxsning jamiyat va Vatanga, mehnatga, kishilarga, o‘z xulqiga munosabatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: