Kaaaarrrr M



Yüklə 26,02 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix01.07.2018
ölçüsü26,02 Kb.
#52814


1

SS

S



Swwwwn

n

n



nwwwwttttkk

k

kaaaarrrr    M



M

M

M==



=

=cccc^


^

^

^zzzzwwwwssssiiii



IIIIssssm

m

m



maaaayyy

y\\\\llll    }}}

}\\\\xxx

xllll\\\\

© Ismay\l }\xl\. +l^lwri Qwbristanda Basd\r\n. Bak\, Gwnclik 1992....

“He[ olmasa vicdan\n\z\ qoruyun”—dedilwr, biz dw qoruduq. Bu s=zlwri Isa H^seynovun

mwnw ba`\]lad\`\ “Saz” kitab\n\n avtoqraf\ndan g=t^rm^]wm. Bu elw-belw deyilmi] s=zlwr

deyil. Bunun tarixi var. Hwm dw Isa ilw mwnim wdwbi taleyimizdw hwlledici whwmiyywti olan

bir tarixi. Bu s=zlwri bizw Mehdi H^seyn demi]di. Hwr ikimizin wdwbi m^wllimi olan

Mehdi H^seyn. “He[ olmasa vicdan\n\z\ qoruyun”. Ywni [al\]\n wdwbiyyat\, swnwti twsad^fi

adamlardan, ]=hrwt d^]k^nlwrindwn, istedads\zlardan, orta swviyywli, amma iddial\

c\zmaqara[\lardan qoruyun. Bunlara g^c^n^z [atmasa, he[ olmasa =z vicdan\n\z\

qoruyun. Bu s=zlwri qula`\m\zda s\r`a elwdik, hwrw =z bacard\`\ kimi.

Mehdi H^seyn Isan\n ^st^ndw nanw yarpa`\ kimi wsirdi. Bunun iki swbwbi vard\. Wvvwla o

hiss etmi]di ki, Isa istedadl\d\r, wdwbiyyata =twri hwvwsin dal\na d^]^b gwlmwmi]dir. Onu

bu m^qwddws mwbwdw daxili inam vw etiqad gwtirmi]dir. Mwhz buna g=rw dw onu

qorumaq, yarad\c\l\`\na d^zg^n istiqamwt vermwk laz\md\r. Yad\mdad\r: Isa “Gwnclwr

g^n^ndw” ilk dwfw, “Anadil =twn yerdw” hekaywsini oxuyanda Mehdi H^seyn sevinwrwk, “wt

yeywn qu] dimdiyindwn bwlli olar”—demi]di.

Ikinci swbwbsw o idi ki, Isa H^seynov wlinw qwlwm alan g^ndwn twnqidw, h^cumlara mwruz

qalan yaz\[\lardan olmu]dur. Yax]\ xat\rlay\ram: Isa H^seynov ilk iri wswri olan “Bizim

q\zlar” povestini yazd\. Indi Isa H^seynov bu wswrin ad\n\ belw [wkmwk istwmir. Amma o

vaxt bu wswrin ^zwrindw b=y^k hwvws vw e]q ilw i]lwyirdi. Wswrdwki insanlar, hadiswlwrin

cwrwyan etdiyi yerlwr Isan\n u]aql\q d^nyas\ ilw ba`l\ idi. Ona g=rw dw wswrin hwr

swhifwsindw bu pak u]aql\q alwminin xwfif, swmimi, insan qwlbini ehtizaza gwtirwn nwfwsini

duyursan. Yaz\[\n\n real m^]ahidwlwri, u]aql\q yolda]lar\n\n, bwlkw dw elw =z^n^n

g=rd^y^ i]lwrin twsviri ilw [arpazla]\rd\. Lakin wswrin b=y^k q^suru d=vr^n bwlas\ndan

irwli gwlirdi. Wllinci ilwrdw dwbdw olan “konfliktsizlik” nwzwriyywsi wswrlwrdw hwyat

hwqiqwtlwrinin real bwdii inikas\na imkan vermirdi. Bu nwzwriyywyw g=rw hwyatda hwr ]ey

sahmana d^]d^y^ndwn ziddiyywtlwr ancaq “yax]\” ilw “wla” aras\nda gedirdi. Demwk bwdii

wswrlwrdw dw konflikt “yax]\” ilw “wla” aras\nda olmal\ idi. Ba]qa s=zlw deswk: hwr ]ey

“yax]\d\r”, indi mwqswd onu “wla” etmwkdwn ibarwtdir. Bu [wr[ivwdwn kwnara [\xmaq [ox

[wtin idi. Isa da ilk wswrindw bu “qanunlar” [wr[ivwsini q\ra bilmwmi]di. Isa =z povestindw

barama[\ q\zlar\n belw bir tw]wbb^s^n^ qwlwmw alm\]d\: Necw edwk ki, plan\ art\qlamas\ ilw

yerinw yetirwk, bir ildw iki dwfw barama g=t^rwk. Wswr Azwrbaycan dilindw [ap olundu,

sonra Moskvada, “Drujba narodov” jurnal\nda “ipwk sap” ad\ ilw ^mumittifaq oxucular\na

[atd\r\ld\. Isan\n ilk sevinci dw, kwdwri dw burdan ba]lad\. Wswri Mir Cwfwr Ba`\rov oxuyub

qwzwblwndi. Plenumlarda, fwallar y\`\ncaqlar\nda, gwnc yaz\[\n\ hwyat\ bilmwmwkdw ittiham




2

etdi. Sonra qwzetlwrdw swhifw-swhifw mwqalwlwr dwrc edildi. Isan\n g^nah\ nwydi? Ax\, o

g=rd^y^n^ yaz\rd\?! Onun anadan oldu`u Mu`anl\ kwndindw, do`rudan da, bir ildw iki

dwfw barama tuturdular. Isa bunlar\ =z g=zlwri ilw g=rm^]d^. Qwhrwmanlar\ kimi qulaql\

papa`\n\n qulaqlar\ sallana-sallana araban\n boynunda oturub, barama qurdlar\na tut

yarpa`\ da]\m\]d\. Bws “ki]i” nw ^[^n qwzwblwnmi]di? Swn demw mwswlw ba]qa c^r imi]: bir

ildw bircw dwfw barama tutulmal\ym\]. Ikinci dwfw tutulan barama isw he[ bir swnwddw

qeydw al\nm\rm\]. Plan\ =dwmwk ^[^nsw iki dwfw barama tutulub, bir dwfw hesab edilirmi].

Isw =z^ dw bilmwdwn bu sirrin ^st^n^ a[\bm\]. +z^ dw mwrkwzi mwtbuatda.

Isa H^seynov yazd\`\ qwdwr dw oxuma`\, =yrwnmwyi sevwn swnwtkard\r. Hwm dw o elw-belw

oxumur, oxuduqca ara]d\rmalar apar\r, bir mwxwzdwn ba]qa mwxwzw ke[ir, bir mwnbwnin

verdiyi istiqamwtlw ba]qas\n\n izinw d^]^r, bu izlwrdwn yap\]\b a`\l kwsmwz uzaql\qlara,

hwtta sonsuzluqlara gedir. Yaln\z bundan, yazaca`\ m=vzunu tam wxz etdiyinw wmin

olduqdan sonra, wlinw qwlwm al\r. Onun bu tw]wbb^s^n^ anlamayanlar da var. “Wswr

yazmaq ^[^n kitablar oxuma`\n, arxivlwr ara]d\rma`\n mwnas\ varm\?”—deywnlwr dw

tap\l\rd\ vw indi dw tap\l\r. Isa isw hwlw o vaxt daxili bir qwzwblw deyirdi ki, “eybi yoxdur,

on ildwn sonra ham\n\z\ dizimin alt\na alacam!”

Isan\n bu c^r aludw[iliyindwn biri Dostayevski idi. Uzun zaman kitablar\ qada`an

olunmu] dahi rus yaz\[\s\ Dostayevskinin wswrlwri yenidwn [ap olunma`a ba]lad\`\

g^ndwn Isa bu swnwtkar\ gecwli-g^nd^zl^ oxuma`a, onun qwlwm sehrlwrini =yrwnmwyw

ba]lad\. Vw bir vaxt ay\l\b g=rd^ ki, Dostayevskilw]ib, d=n^b Dostayevski olub. Isada belw

bir xasiyywt var: Nwrimanovdan yazanda nwrimanla]\r, Nwsimidwn yazanda nwsimilw]ir.

(Bu haqda bir az a]a`\da dan\]aca`am). Hwlwliksw Dostayevski haqq\nda bir-iki s=z demwk

istwyirwm. Isa bu b=y^k swnwtkardan insan ruhunun narahatl\qlar\na n^fuz etmwyi,

xwstwlik dwrwcwsinw gwlwn d^nyan\ qavramaq iztirablar\n\, hwyat\n fwlswfi idrak\

yollar\ndak\ [alpa]\q psixoloji anlar\n emosional twsvir qaydalar\n\ =yrwndi vw biz onun

sonrak\ wswrlwrindw swnwtkarl\`\n bu incw cwhwtlwrinin ^st^nl^k tw]kil etdiyinin ]ahidi

olduq. Bu bwhrwlwnmwnin ilk twsirinw onun “Do`ma vw yad adamlar” povestindw rast

gwldik. Bu povestdw iki vwhwtlw qar]\la]\r, iki swsi e]idirik. Onun biri swnwt yolunda =z

orijinal, m^stwqil vw bwnzwrsiz s=z^n^ demwk istwywn Isa H^seynovun, o biri isw gwnc

yaz\[\n\ izlwywn Dostayevsknin swsidir. Biri Isa H^seynovun canl\ hwyat m^]ahidwlwri,

u]aql\q d^nyas\ ilw ba`l\ olan, twbiwtin lirik p\[\lt\lar\ hopmu] g^ll^-[i[wkli, mwxmwri

gu]wlwrindw ayaqyal\n, ba]\a[\q qa[an u]aqlar\n sonradan ]whwrdw, Canbalayevlwrin

ya]ad\`\ evin zirzwmisindw, qaranl\q k^ncw [wkilib gecw-g^nd^z i]lwywn Vahidin

timsal\nda psixoloji hallar\n\ twsvirindir. O biri isw Dostayevskinin dahilik k=lgwsi. Bu

povest dw m^bahiswlwrw swbwb oldu. Haqq\nda swhifw-swhifw mwqalwlwr yaz\ld\, Isan\

russo[ulu`a, daha nw bilim, nwlwrw ba`lad\lar.

Isa H^seynov indi ilk wswrlwrindwn: “Bizim q\zlar”, “Dan ulduzu”, “Do`ma vw yad

adamlar”—imtina edir. Bu, m^wllifin =z h^ququdur. Amma biz yaz\[\n\n ^mumi inki]af

yolunun tam mwnzwrwsini ayd\nla]d\rmaq ^[^n hwmin wswrlwri yada salmal\y\q. Zwnnimcw

ilk qwlwm twcr^bwlwri olan bu yarad\c\l\q axtar\]lar\ olmasayd\, Isa H^seynovun sonrak\

wswrlwri yaranmazd\.




3

Isa H^seynovun yarad\c\l\`\n\n d=n^] n=qtwsi “Yanar ^rwk” roman\ oldu. Bu wswr

^zwrindw yaz\[\ d=nw-d=nw i]lwdi, wswri twkmillw]dirdi, bir ne[w variantda dwrc etdirdi.

Indi, aradan illwr ke[wndwn sonra, mwn hwmin d=vrw qay\d\r vw =z^mw belw bir sual

verirwm: Belw wswrin yaranmas\nda wdwbi m^hitimizdw ]wrait var idimi? Var idisw, hwmin

]wraitin =z^n^ yaradan hans\ amillwr idi? Wvvwla onu qeyd etmwk istwyirwm ki, uzun

zaman h=km s^rwn vw bir-birinw bwnzwr, wvvwlindwn baxanda ax\r\ g=r^nwn wswrlwrin

yaranmas\na swbwb olan “konfliktsizlik” nwzwriyywsi =z twsir g^c^n^ itirmi]di. Ictimai

hwyatdak\ gwrginlik bir balaca azalm\]d\ vw imkan verilimi]di ki, adamlar bir azca

nwfwslwrini dwrsinlwr. Amma uzun illwrin qorxu vw vahimwsi hwlw yox olmam\]d\. Bu illwrdw

yaranan “Ayr\lan yollar” (1954—55), “Qara da]lar” (1954—58), “B=y^k dayaq”

(1952—57) kimi wswrlwr m=vzu vw irwli atd\`\ problemlwr bax\m\ndan bir-birinw yax\n idi.

Isa H^seynovun “Yanar urwk” (1955—57) roman\ da bu d=vr^n mwhsuludur. Wgwr

Ismay\l }\xl\ ]wxsiyywtw pwrwstu]i Kosao`lunun timsal\nda, bir kolxozun miqyas\nda,

twsvir vw twnqidw tw]wbb^s g=stwrdisw, Isa H^seynov bunu Sultan Wmirlinin timsal\nda,

daha geni] planda, daha geni] miqyasda, rayon partiya komitwsinin birinci katibinin

simas\nda verdi. Mirzw Ibrahimov bir qwdwr irwlilwdi, Mehdi H^seyin isw respublika

miqyas\nda h=km s^rwn Mollayev surwtini yaratd\. Bu wswrlwr bir-birlwrinw dayaq olaraq

yarand\lar. Lakin swnwtkarl\q x^susiyywtlwri ilw tamamilw fwrqli idilwr.

Isa H^seynovun roman\ psixoloji bax\mdan b^t^nl^klw ba]qa ]wkildw yaz\lm\]d\. Bir az

wvvwl haqq\nda dan\]d\`\m\z Dostayevski ^sulu twsir, twqlid ]wklindw yox, bwhrwlwnib

orijinalla]m\] halda =z^n^ g=stwrdi. Isa H^seynov iki alwmi, iki ]wxsiyywti ^z-^zw qoydu.

Bir twfwrdwn b^t^n hwyat\n\ vwzifw ba]\nda ke[irwn, elwdiyi hwrwkwtlwrin d^zl^y^nw inanan,

rayonun sahibi Sultan Wmirlinin b^t^n ziddiyywtlwri ilw, dwqiq reall\qla g=stwrdi. O biri

twrwfdwn isw onun qarda]\ o`lu Swmwd Wmirlinin iztirab vw etirazlar\nda ideal\na, pwrwsti]

etdiyi vw tap\nd\`\ b^t^nw ^rwyindw ]^bhwnin, inams\zl\`\n yaranmas\ prossesini verdi.

Swmwd Wmirlinin qwlbindw, zehnindw iki alwm [arp\]\r: Xwyal\n, etiqad\n bwzwyi ilw

s^slwnmi] romantik bir alwm ilw, [atlay\b par[alanmaq da olan, dwh]wtli, ancaq g=z^ ilw

g=rduyu ger[wk bir alwm. Bax, faciw dw burdad\r. Bu faciw ]wxsi iztirablara istinadwn

ba]lasa da, sonra ictimai mahiyywt kwsb edir vw daha dwh]wtli olur. Ona g=rw dw mwn bu

roman\ ideal\, ixtimai vw ]wxsi arzular\, xwyallar\ bo]a [\xan b^t=v bir nwslin faciwsi

adland\rma`\ daha d^zg^n hesab edwrdim.

Bu wswr dw twnqidw mwruz qald\, ciddi m^naq\]wlwrw swbwb oldu. Amma Isa d^zg^ tapd\`\

yarad\c\l\q axar\ndan d=nmwdi. Dalbadal povestlwrini yazd\. “Teleqram”lar vuruldu, “Saz”

[al\nd\, “T^twk swsi” e]idildi, “Kollu Koxalar” d=y^]w giri]di, haqs\zl\q g^clwnib vicdanl\

insanlar\ “}wppwli” elwdi. B^t^n bunlar bir-birinin tamamlayan, biri digwrinin davam\ vw

inki]af\ olan, b=y^k swnwtkarl\qla yaz\lm\] vw wdwbiyyat tariximizdw qalan swnwt

wswrlwridir.

Mwqalwnin wvvwlindw dediyim bir mwswlwnin ^st^nw qay\tmaq istwyirwm. Nwsimilw]mwk,

Nwrimanla]maq mwswlwsi. Isa H^seynov m^asir m=vz^larla yana]\ tariximizin m^wyywn

d=vrlwrinin twcwss^m^n^ dw =z boynuna g=turm^]d^r. Onun plan\na g=rw Nizamidwn

^z^ bwri “Karvan” adl\ silsilw romanlar yaz\lmal\d\r. Bunlar\n bir qismi bwdii nwsr vw

kinossenarilwr ]wklindw hwyata ke[irilmi]dir. Mwn onlardan ikisinin ^zwrindw



4

dayanaca`am. Onun biri “Ulduzlar s=nm^r” filmidir. Isa H^seynov bu ssenarini

yazmazdan wvvwl wswrin qwhrwman\ Nwriman Nwrimanovun hwyat\n\, fwaliyywtini, d=vr^n^

m^kwmmwl =yrwnmi], uzun zaman arxivlwrdw i]lwmi], bu b=y^k d=vlwt xadiminin

qada`an olunmu] kitablar\n\ oxumu], mwktublar\, mwqalwlwri vw [\x\]lar\ ilw tan\]

olmu]dur. Nwticw etibarilw Nwrimanovun bir inqilab[\ m^twfwkkir, d=vlwt vw millwt ba][\s\

kimi g=rd^y^ i]lwrlw, apard\`\ m^barizwlwrlw, bir insan kimi ke[irdiyi ruhi hallar,

iztirablar, sevinc vw kwdwrlw Isa H^seynov o qwdwr tan\] oldu ki, bunlar Isa H^seynovun

ruhuna hopdu ki, yaz\[\ =z^ demi]kwn: “nwrimanla]d\”. Bu, swnwtdw g=zwl hald\r.

Yaradanla yarad\lan\n—yaz\[\ ilw qwhrwmwn\n—vwhdwtlw]mwsi hwr swnwtkara m^ywsswr

olmur. Isa bu cwhwti =z^ndw hiss etdi vw mwtbuatda a`z\ndan qa[\rtd\ ki,

“nwrimanla]m\]am”. O dwqiqw h^cumlar ba]land\: “Bu nw demwkdir?”, “necw ywni,

nwrimanla]m\]am?”. Bu twkcw Isaya olan h^yum deyildi. Bu hwm dw hwlw ^st^ndwn

“millwt[ilik” k=lgwsi [wkilmwmi] Nwriman Nwrimanova h^cum idi.

Isan\n haqq\nda dan\]maq istwdiyim ikinci tarixi roman\ “Mwh]wr”dir. Mwlum oldu`u

kimi bu roman orta wsrlwr tariximizin wn m^rwkkwb vw [alpa]\q hadiswlwrlw zwngin olan bir

d=vr^nw hwsr edilmi] romand\r. Islam dini, Teymurlwng istilas\, h^rufilik twriqwti, bunun

arxas\nda dayanan fwlswfi anlay\]lar: yaradanla yaranan\n, xaliqlw mwxluqun vwhdwti,

insan\n ilahilw]dirilib yaradan swviyywsinw qald\r\lmas\, “Wnwl hwqq” anlay\]\, kamil insan,

kamil cwmiyywt axtar\]lar\, m^tiliyw qar]\ ^syana [a`\r\]lar Isan\n roman\n\n mwrkwzinw

qoyulmu] vw b^t^n bunlar Nwsiminin idrak vw fwaliyywtinin s^zgwcindwn ke[irilmi] vw bu

mwslwk fwdaisinin wzwmi xarakteri yarad\lm\]d\r. Isa bu wswri dw yazarkwn adwti ^zrw

axtar\]lar aparm\], Nwsimini dwrk etmwk ^[^n onun haqq\nda yaz\lanlardan daha [ox

]airin =z^nw m^raciwt etmi], m^twfwkkir swnwtkar\n yarad\c\l\q m^wmmalar\n\, fwlswfi

rwmzlwrin anlamaq ^[^n onun =z misralar\n\ ara]d\rm\]d\r. B^t^n bunlar: gecwli-

g^nd^zl^ Nwsimi d^nyas\nda ya]amaq, onun nwfwsi ilw nwfws almaq, bwlkw dw =z^n^n dw

xwbwri olmadan Isan\ nwsimilw]dirdi, onu kamil insan, ideal cwmiyywt axtaran Nwsimiyw

[evirdi, [ox zaman =z^ ilw Nwsimi aras\nda bir vwhdwt g=rd^. Bu, cwzb olmaq idi, swnwt

ekstaz\ idi, yaz\[\ m=c^zwsi vw yaz\[\ xo]bwxtliyi idi, [ox adama m^ywsswr olmayan

swnwtkar unutqanl\`\, ywni swnwtkar\n =z^n^ unudaraq yaratd\`\ alwmdw, yaratd\`\ insan\n

cismindw ya]amas\ idi.

Mwn bu swtirlwri gecw yar\dan ke[wndwn sonra yaz\ram. Vw bilirwm ki, Isa bu saat,

mwtbwxdw k^ncw qoydu`u balaca stolun arxas\nda oturub, asta-asta siqaretini yum]ald\r,

m^]t^y^n^ twmizlwyir, qaz pilwtwsinin ^st^ndwn [ayniki g=t^r^b swliqw sahmanla

termosda [ay dwmlwyir, ki[ik stol^st^ [\ra`\n\n i]\`\n\ daha da azaltmaq ^[^n onu

dwsmalla, ya da i]\qudan ba]qa bir =rt^klw =rt^r. Elw edir ki, i]\q ancaq swliqw ilw qar]\s\na

qoydu`u ka`\zlar\n ^st^nw d^]s^n, wtraf isw tam qaranl\`a b^r^ns^n, Isa hwr ]eydwn

twcrid olunsun. Bir qwlwm qals\n, bir ka`\z, bir dw kitaba [evrilmwk istwywn wndi]wli,

sevincli-kwdwrli fikirlwr…

Indi altm\] ya]\ tamam olan Isan\ mwn q\rx il dwn [oxdur ki, belw g=rm^]wm. Wvvwllwr

imkan\ olmad\`\ndan, indi isw verdi] elwdiyindwn =z^nw yara]\ql\ i] ota`\ d^zwltmir,

d^zwltsw dw orada i]lwyw bilmwz. Elw mwtbwxdw oturur, papiros duman\ i[indw, wlindw

qwlwm swhwri qar]\lay\r. Yaz\lmi] vwrwqwlwr isw ^st-^stw qalaqlan\r.



5

Isw wsl yanar ^rwk sahibi olan bir swnwtkard\r. Arzum budur ki, hwmi]w oldu`u kimi,

bundan sonra da onun yanar ^rwyi s=nmwz mw]wlw [evrilsin, tariximizin, m^asir plixoloji

alwmimizin m^rwkkwb, dolambac yollar\n\ i]\qland\rs\n. Bir dw “Insanlar o vaxt dost

olurlar ki, onlar\n mwslwklwri vw ^rwklwri bir olur. Qarda], swninlw mwnim ^rwk vw mwslwk

dostlu`umuza fwlwk dw qwlwm [wkw bilmwz!” Mwn bu s=zlwri Isan\n d^z otuz iki il bundan

wvvwl mwnw ba`\]lad\ kitablardan birinin ^st^nw yazd\`\ yaz\lardan g=t^rm^]wm. D^z

deyirswn, Isa bizim ^rwk vw mwslwk dostlu`umuza he[ fwlwk dw qwlwm [wkw bilmwz,

insanlar olmasa! Qoy tale swnin qwlbini pis insanlardan qorusun!

______


Veb direktor: Betti Bleyer

Mwtni y\`d\: Nwrgiz Abadi

Yoxlad\ vw veb ^[^n haz\rlad\: Nwcwfova Aydan

Azeri.org-a qoyuldu: Oktyabr, 2004



Yüklə 26,02 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə