1
SS
S
Swwwwn
n
n
nwwwwttttkk
k
kaaaarrrr M
M
M
M==
=
=cccc^
^
^
^zzzzwwwwssssiiii
IIIIssssm
m
m
maaaayyy
y\\\\llll }}}
}\\\\xxx
xllll\\\\
© Ismay\l }\xl\. +l^lwri Qwbristanda Basd\r\n. Bak\, Gwnclik 1992....
“He[ olmasa vicdan\n\z\ qoruyun”—dedilwr, biz dw qoruduq. Bu s=zlwri Isa H^seynovun
mwnw ba`\]lad\`\ “Saz” kitab\n\n avtoqraf\ndan g=t^rm^]wm. Bu elw-belw deyilmi] s=zlwr
deyil. Bunun tarixi var. Hwm dw Isa ilw mwnim wdwbi taleyimizdw hwlledici whwmiyywti olan
bir tarixi. Bu s=zlwri bizw Mehdi H^seyn demi]di. Hwr ikimizin wdwbi m^wllimi olan
Mehdi H^seyn. “He[ olmasa vicdan\n\z\ qoruyun”. Ywni [al\]\n wdwbiyyat\, swnwti twsad^fi
adamlardan, ]=hrwt d^]k^nlwrindwn, istedads\zlardan, orta swviyywli, amma iddial\
c\zmaqara[\lardan qoruyun. Bunlara g^c^n^z [atmasa, he[ olmasa =z vicdan\n\z\
qoruyun. Bu s=zlwri qula`\m\zda s\r`a elwdik, hwrw =z bacard\`\ kimi.
Mehdi H^seyn Isan\n ^st^ndw nanw yarpa`\ kimi wsirdi. Bunun iki swbwbi vard\. Wvvwla o
hiss etmi]di ki, Isa istedadl\d\r, wdwbiyyata =twri hwvwsin dal\na d^]^b gwlmwmi]dir. Onu
bu m^qwddws mwbwdw daxili inam vw etiqad gwtirmi]dir. Mwhz buna g=rw dw onu
qorumaq, yarad\c\l\`\na d^zg^n istiqamwt vermwk laz\md\r. Yad\mdad\r: Isa “Gwnclwr
g^n^ndw” ilk dwfw, “Anadil =twn yerdw” hekaywsini oxuyanda Mehdi H^seyn sevinwrwk, “wt
yeywn qu] dimdiyindwn bwlli olar”—demi]di.
Ikinci swbwbsw o idi ki, Isa H^seynov wlinw qwlwm alan g^ndwn twnqidw, h^cumlara mwruz
qalan yaz\[\lardan olmu]dur. Yax]\ xat\rlay\ram: Isa H^seynov ilk iri wswri olan “Bizim
q\zlar” povestini yazd\. Indi Isa H^seynov bu wswrin ad\n\ belw [wkmwk istwmir. Amma o
vaxt bu wswrin ^zwrindw b=y^k hwvws vw e]q ilw i]lwyirdi. Wswrdwki insanlar, hadiswlwrin
cwrwyan etdiyi yerlwr Isan\n u]aql\q d^nyas\ ilw ba`l\ idi. Ona g=rw dw wswrin hwr
swhifwsindw bu pak u]aql\q alwminin xwfif, swmimi, insan qwlbini ehtizaza gwtirwn nwfwsini
duyursan. Yaz\[\n\n real m^]ahidwlwri, u]aql\q yolda]lar\n\n, bwlkw dw elw =z^n^n
g=rd^y^ i]lwrin twsviri ilw [arpazla]\rd\. Lakin wswrin b=y^k q^suru d=vr^n bwlas\ndan
irwli gwlirdi. Wllinci ilwrdw dwbdw olan “konfliktsizlik” nwzwriyywsi wswrlwrdw hwyat
hwqiqwtlwrinin real bwdii inikas\na imkan vermirdi. Bu nwzwriyywyw g=rw hwyatda hwr ]ey
sahmana d^]d^y^ndwn ziddiyywtlwr ancaq “yax]\” ilw “wla” aras\nda gedirdi. Demwk bwdii
wswrlwrdw dw konflikt “yax]\” ilw “wla” aras\nda olmal\ idi. Ba]qa s=zlw deswk: hwr ]ey
“yax]\d\r”, indi mwqswd onu “wla” etmwkdwn ibarwtdir. Bu [wr[ivwdwn kwnara [\xmaq [ox
[wtin idi. Isa da ilk wswrindw bu “qanunlar” [wr[ivwsini q\ra bilmwmi]di. Isa =z povestindw
barama[\ q\zlar\n belw bir tw]wbb^s^n^ qwlwmw alm\]d\: Necw edwk ki, plan\ art\qlamas\ ilw
yerinw yetirwk, bir ildw iki dwfw barama g=t^rwk. Wswr Azwrbaycan dilindw [ap olundu,
sonra Moskvada, “Drujba narodov” jurnal\nda “ipwk sap” ad\ ilw ^mumittifaq oxucular\na
[atd\r\ld\. Isan\n ilk sevinci dw, kwdwri dw burdan ba]lad\. Wswri Mir Cwfwr Ba`\rov oxuyub
qwzwblwndi. Plenumlarda, fwallar y\`\ncaqlar\nda, gwnc yaz\[\n\ hwyat\ bilmwmwkdw ittiham
2
etdi. Sonra qwzetlwrdw swhifw-swhifw mwqalwlwr dwrc edildi. Isan\n g^nah\ nwydi? Ax\, o
g=rd^y^n^ yaz\rd\?! Onun anadan oldu`u Mu`anl\ kwndindw, do`rudan da, bir ildw iki
dwfw barama tuturdular. Isa bunlar\ =z g=zlwri ilw g=rm^]d^. Qwhrwmanlar\ kimi qulaql\
papa`\n\n qulaqlar\ sallana-sallana araban\n boynunda oturub, barama qurdlar\na tut
yarpa`\ da]\m\]d\. Bws “ki]i” nw ^[^n qwzwblwnmi]di? Swn demw mwswlw ba]qa c^r imi]: bir
ildw bircw dwfw barama tutulmal\ym\]. Ikinci dwfw tutulan barama isw he[ bir swnwddw
qeydw al\nm\rm\]. Plan\ =dwmwk ^[^nsw iki dwfw barama tutulub, bir dwfw hesab edilirmi].
Isw =z^ dw bilmwdwn bu sirrin ^st^n^ a[\bm\]. +z^ dw mwrkwzi mwtbuatda.
Isa H^seynov yazd\`\ qwdwr dw oxuma`\, =yrwnmwyi sevwn swnwtkard\r. Hwm dw o elw-belw
oxumur, oxuduqca ara]d\rmalar apar\r, bir mwxwzdwn ba]qa mwxwzw ke[ir, bir mwnbwnin
verdiyi istiqamwtlw ba]qas\n\n izinw d^]^r, bu izlwrdwn yap\]\b a`\l kwsmwz uzaql\qlara,
hwtta sonsuzluqlara gedir. Yaln\z bundan, yazaca`\ m=vzunu tam wxz etdiyinw wmin
olduqdan sonra, wlinw qwlwm al\r. Onun bu tw]wbb^s^n^ anlamayanlar da var. “Wswr
yazmaq ^[^n kitablar oxuma`\n, arxivlwr ara]d\rma`\n mwnas\ varm\?”—deywnlwr dw
tap\l\rd\ vw indi dw tap\l\r. Isa isw hwlw o vaxt daxili bir qwzwblw deyirdi ki, “eybi yoxdur,
on ildwn sonra ham\n\z\ dizimin alt\na alacam!”
Isan\n bu c^r aludw[iliyindwn biri Dostayevski idi. Uzun zaman kitablar\ qada`an
olunmu] dahi rus yaz\[\s\ Dostayevskinin wswrlwri yenidwn [ap olunma`a ba]lad\`\
g^ndwn Isa bu swnwtkar\ gecwli-g^nd^zl^ oxuma`a, onun qwlwm sehrlwrini =yrwnmwyw
ba]lad\. Vw bir vaxt ay\l\b g=rd^ ki, Dostayevskilw]ib, d=n^b Dostayevski olub. Isada belw
bir xasiyywt var: Nwrimanovdan yazanda nwrimanla]\r, Nwsimidwn yazanda nwsimilw]ir.
(Bu haqda bir az a]a`\da dan\]aca`am). Hwlwliksw Dostayevski haqq\nda bir-iki s=z demwk
istwyirwm. Isa bu b=y^k swnwtkardan insan ruhunun narahatl\qlar\na n^fuz etmwyi,
xwstwlik dwrwcwsinw gwlwn d^nyan\ qavramaq iztirablar\n\, hwyat\n fwlswfi idrak\
yollar\ndak\ [alpa]\q psixoloji anlar\n emosional twsvir qaydalar\n\ =yrwndi vw biz onun
sonrak\ wswrlwrindw swnwtkarl\`\n bu incw cwhwtlwrinin ^st^nl^k tw]kil etdiyinin ]ahidi
olduq. Bu bwhrwlwnmwnin ilk twsirinw onun “Do`ma vw yad adamlar” povestindw rast
gwldik. Bu povestdw iki vwhwtlw qar]\la]\r, iki swsi e]idirik. Onun biri swnwt yolunda =z
orijinal, m^stwqil vw bwnzwrsiz s=z^n^ demwk istwywn Isa H^seynovun, o biri isw gwnc
yaz\[\n\ izlwywn Dostayevsknin swsidir. Biri Isa H^seynovun canl\ hwyat m^]ahidwlwri,
u]aql\q d^nyas\ ilw ba`l\ olan, twbiwtin lirik p\[\lt\lar\ hopmu] g^ll^-[i[wkli, mwxmwri
gu]wlwrindw ayaqyal\n, ba]\a[\q qa[an u]aqlar\n sonradan ]whwrdw, Canbalayevlwrin
ya]ad\`\ evin zirzwmisindw, qaranl\q k^ncw [wkilib gecw-g^nd^z i]lwywn Vahidin
timsal\nda psixoloji hallar\n\ twsvirindir. O biri isw Dostayevskinin dahilik k=lgwsi. Bu
povest dw m^bahiswlwrw swbwb oldu. Haqq\nda swhifw-swhifw mwqalwlwr yaz\ld\, Isan\
russo[ulu`a, daha nw bilim, nwlwrw ba`lad\lar.
Isa H^seynov indi ilk wswrlwrindwn: “Bizim q\zlar”, “Dan ulduzu”, “Do`ma vw yad
adamlar”—imtina edir. Bu, m^wllifin =z h^ququdur. Amma biz yaz\[\n\n ^mumi inki]af
yolunun tam mwnzwrwsini ayd\nla]d\rmaq ^[^n hwmin wswrlwri yada salmal\y\q. Zwnnimcw
ilk qwlwm twcr^bwlwri olan bu yarad\c\l\q axtar\]lar\ olmasayd\, Isa H^seynovun sonrak\
wswrlwri yaranmazd\.
3
Isa H^seynovun yarad\c\l\`\n\n d=n^] n=qtwsi “Yanar ^rwk” roman\ oldu. Bu wswr
^zwrindw yaz\[\ d=nw-d=nw i]lwdi, wswri twkmillw]dirdi, bir ne[w variantda dwrc etdirdi.
Indi, aradan illwr ke[wndwn sonra, mwn hwmin d=vrw qay\d\r vw =z^mw belw bir sual
verirwm: Belw wswrin yaranmas\nda wdwbi m^hitimizdw ]wrait var idimi? Var idisw, hwmin
]wraitin =z^n^ yaradan hans\ amillwr idi? Wvvwla onu qeyd etmwk istwyirwm ki, uzun
zaman h=km s^rwn vw bir-birinw bwnzwr, wvvwlindwn baxanda ax\r\ g=r^nwn wswrlwrin
yaranmas\na swbwb olan “konfliktsizlik” nwzwriyywsi =z twsir g^c^n^ itirmi]di. Ictimai
hwyatdak\ gwrginlik bir balaca azalm\]d\ vw imkan verilimi]di ki, adamlar bir azca
nwfwslwrini dwrsinlwr. Amma uzun illwrin qorxu vw vahimwsi hwlw yox olmam\]d\. Bu illwrdw
yaranan “Ayr\lan yollar” (1954—55), “Qara da]lar” (1954—58), “B=y^k dayaq”
(1952—57) kimi wswrlwr m=vzu vw irwli atd\`\ problemlwr bax\m\ndan bir-birinw yax\n idi.
Isa H^seynovun “Yanar urwk” (1955—57) roman\ da bu d=vr^n mwhsuludur. Wgwr
Ismay\l }\xl\ ]wxsiyywtw pwrwstu]i Kosao`lunun timsal\nda, bir kolxozun miqyas\nda,
twsvir vw twnqidw tw]wbb^s g=stwrdisw, Isa H^seynov bunu Sultan Wmirlinin timsal\nda,
daha geni] planda, daha geni] miqyasda, rayon partiya komitwsinin birinci katibinin
simas\nda verdi. Mirzw Ibrahimov bir qwdwr irwlilwdi, Mehdi H^seyin isw respublika
miqyas\nda h=km s^rwn Mollayev surwtini yaratd\. Bu wswrlwr bir-birlwrinw dayaq olaraq
yarand\lar. Lakin swnwtkarl\q x^susiyywtlwri ilw tamamilw fwrqli idilwr.
Isa H^seynovun roman\ psixoloji bax\mdan b^t^nl^klw ba]qa ]wkildw yaz\lm\]d\. Bir az
wvvwl haqq\nda dan\]d\`\m\z Dostayevski ^sulu twsir, twqlid ]wklindw yox, bwhrwlwnib
orijinalla]m\] halda =z^n^ g=stwrdi. Isa H^seynov iki alwmi, iki ]wxsiyywti ^z-^zw qoydu.
Bir twfwrdwn b^t^n hwyat\n\ vwzifw ba]\nda ke[irwn, elwdiyi hwrwkwtlwrin d^zl^y^nw inanan,
rayonun sahibi Sultan Wmirlinin b^t^n ziddiyywtlwri ilw, dwqiq reall\qla g=stwrdi. O biri
twrwfdwn isw onun qarda]\ o`lu Swmwd Wmirlinin iztirab vw etirazlar\nda ideal\na, pwrwsti]
etdiyi vw tap\nd\`\ b^t^nw ^rwyindw ]^bhwnin, inams\zl\`\n yaranmas\ prossesini verdi.
Swmwd Wmirlinin qwlbindw, zehnindw iki alwm [arp\]\r: Xwyal\n, etiqad\n bwzwyi ilw
s^slwnmi] romantik bir alwm ilw, [atlay\b par[alanmaq da olan, dwh]wtli, ancaq g=z^ ilw
g=rduyu ger[wk bir alwm. Bax, faciw dw burdad\r. Bu faciw ]wxsi iztirablara istinadwn
ba]lasa da, sonra ictimai mahiyywt kwsb edir vw daha dwh]wtli olur. Ona g=rw dw mwn bu
roman\ ideal\, ixtimai vw ]wxsi arzular\, xwyallar\ bo]a [\xan b^t=v bir nwslin faciwsi
adland\rma`\ daha d^zg^n hesab edwrdim.
Bu wswr dw twnqidw mwruz qald\, ciddi m^naq\]wlwrw swbwb oldu. Amma Isa d^zg^ tapd\`\
yarad\c\l\q axar\ndan d=nmwdi. Dalbadal povestlwrini yazd\. “Teleqram”lar vuruldu, “Saz”
[al\nd\, “T^twk swsi” e]idildi, “Kollu Koxalar” d=y^]w giri]di, haqs\zl\q g^clwnib vicdanl\
insanlar\ “}wppwli” elwdi. B^t^n bunlar bir-birinin tamamlayan, biri digwrinin davam\ vw
inki]af\ olan, b=y^k swnwtkarl\qla yaz\lm\] vw wdwbiyyat tariximizdw qalan swnwt
wswrlwridir.
Mwqalwnin wvvwlindw dediyim bir mwswlwnin ^st^nw qay\tmaq istwyirwm. Nwsimilw]mwk,
Nwrimanla]maq mwswlwsi. Isa H^seynov m^asir m=vz^larla yana]\ tariximizin m^wyywn
d=vrlwrinin twcwss^m^n^ dw =z boynuna g=turm^]d^r. Onun plan\na g=rw Nizamidwn
^z^ bwri “Karvan” adl\ silsilw romanlar yaz\lmal\d\r. Bunlar\n bir qismi bwdii nwsr vw
kinossenarilwr ]wklindw hwyata ke[irilmi]dir. Mwn onlardan ikisinin ^zwrindw
4
dayanaca`am. Onun biri “Ulduzlar s=nm^r” filmidir. Isa H^seynov bu ssenarini
yazmazdan wvvwl wswrin qwhrwman\ Nwriman Nwrimanovun hwyat\n\, fwaliyywtini, d=vr^n^
m^kwmmwl =yrwnmi], uzun zaman arxivlwrdw i]lwmi], bu b=y^k d=vlwt xadiminin
qada`an olunmu] kitablar\n\ oxumu], mwktublar\, mwqalwlwri vw [\x\]lar\ ilw tan\]
olmu]dur. Nwticw etibarilw Nwrimanovun bir inqilab[\ m^twfwkkir, d=vlwt vw millwt ba][\s\
kimi g=rd^y^ i]lwrlw, apard\`\ m^barizwlwrlw, bir insan kimi ke[irdiyi ruhi hallar,
iztirablar, sevinc vw kwdwrlw Isa H^seynov o qwdwr tan\] oldu ki, bunlar Isa H^seynovun
ruhuna hopdu ki, yaz\[\ =z^ demi]kwn: “nwrimanla]d\”. Bu, swnwtdw g=zwl hald\r.
Yaradanla yarad\lan\n—yaz\[\ ilw qwhrwmwn\n—vwhdwtlw]mwsi hwr swnwtkara m^ywsswr
olmur. Isa bu cwhwti =z^ndw hiss etdi vw mwtbuatda a`z\ndan qa[\rtd\ ki,
“nwrimanla]m\]am”. O dwqiqw h^cumlar ba]land\: “Bu nw demwkdir?”, “necw ywni,
nwrimanla]m\]am?”. Bu twkcw Isaya olan h^yum deyildi. Bu hwm dw hwlw ^st^ndwn
“millwt[ilik” k=lgwsi [wkilmwmi] Nwriman Nwrimanova h^cum idi.
Isan\n haqq\nda dan\]maq istwdiyim ikinci tarixi roman\ “Mwh]wr”dir. Mwlum oldu`u
kimi bu roman orta wsrlwr tariximizin wn m^rwkkwb vw [alpa]\q hadiswlwrlw zwngin olan bir
d=vr^nw hwsr edilmi] romand\r. Islam dini, Teymurlwng istilas\, h^rufilik twriqwti, bunun
arxas\nda dayanan fwlswfi anlay\]lar: yaradanla yaranan\n, xaliqlw mwxluqun vwhdwti,
insan\n ilahilw]dirilib yaradan swviyywsinw qald\r\lmas\, “Wnwl hwqq” anlay\]\, kamil insan,
kamil cwmiyywt axtar\]lar\, m^tiliyw qar]\ ^syana [a`\r\]lar Isan\n roman\n\n mwrkwzinw
qoyulmu] vw b^t^n bunlar Nwsiminin idrak vw fwaliyywtinin s^zgwcindwn ke[irilmi] vw bu
mwslwk fwdaisinin wzwmi xarakteri yarad\lm\]d\r. Isa bu wswri dw yazarkwn adwti ^zrw
axtar\]lar aparm\], Nwsimini dwrk etmwk ^[^n onun haqq\nda yaz\lanlardan daha [ox
]airin =z^nw m^raciwt etmi], m^twfwkkir swnwtkar\n yarad\c\l\q m^wmmalar\n\, fwlswfi
rwmzlwrin anlamaq ^[^n onun =z misralar\n\ ara]d\rm\]d\r. B^t^n bunlar: gecwli-
g^nd^zl^ Nwsimi d^nyas\nda ya]amaq, onun nwfwsi ilw nwfws almaq, bwlkw dw =z^n^n dw
xwbwri olmadan Isan\ nwsimilw]dirdi, onu kamil insan, ideal cwmiyywt axtaran Nwsimiyw
[evirdi, [ox zaman =z^ ilw Nwsimi aras\nda bir vwhdwt g=rd^. Bu, cwzb olmaq idi, swnwt
ekstaz\ idi, yaz\[\ m=c^zwsi vw yaz\[\ xo]bwxtliyi idi, [ox adama m^ywsswr olmayan
swnwtkar unutqanl\`\, ywni swnwtkar\n =z^n^ unudaraq yaratd\`\ alwmdw, yaratd\`\ insan\n
cismindw ya]amas\ idi.
Mwn bu swtirlwri gecw yar\dan ke[wndwn sonra yaz\ram. Vw bilirwm ki, Isa bu saat,
mwtbwxdw k^ncw qoydu`u balaca stolun arxas\nda oturub, asta-asta siqaretini yum]ald\r,
m^]t^y^n^ twmizlwyir, qaz pilwtwsinin ^st^ndwn [ayniki g=t^r^b swliqw sahmanla
termosda [ay dwmlwyir, ki[ik stol^st^ [\ra`\n\n i]\`\n\ daha da azaltmaq ^[^n onu
dwsmalla, ya da i]\qudan ba]qa bir =rt^klw =rt^r. Elw edir ki, i]\q ancaq swliqw ilw qar]\s\na
qoydu`u ka`\zlar\n ^st^nw d^]s^n, wtraf isw tam qaranl\`a b^r^ns^n, Isa hwr ]eydwn
twcrid olunsun. Bir qwlwm qals\n, bir ka`\z, bir dw kitaba [evrilmwk istwywn wndi]wli,
sevincli-kwdwrli fikirlwr…
Indi altm\] ya]\ tamam olan Isan\ mwn q\rx il dwn [oxdur ki, belw g=rm^]wm. Wvvwllwr
imkan\ olmad\`\ndan, indi isw verdi] elwdiyindwn =z^nw yara]\ql\ i] ota`\ d^zwltmir,
d^zwltsw dw orada i]lwyw bilmwz. Elw mwtbwxdw oturur, papiros duman\ i[indw, wlindw
qwlwm swhwri qar]\lay\r. Yaz\lmi] vwrwqwlwr isw ^st-^stw qalaqlan\r.
5
Isw wsl yanar ^rwk sahibi olan bir swnwtkard\r. Arzum budur ki, hwmi]w oldu`u kimi,
bundan sonra da onun yanar ^rwyi s=nmwz mw]wlw [evrilsin, tariximizin, m^asir plixoloji
alwmimizin m^rwkkwb, dolambac yollar\n\ i]\qland\rs\n. Bir dw “Insanlar o vaxt dost
olurlar ki, onlar\n mwslwklwri vw ^rwklwri bir olur. Qarda], swninlw mwnim ^rwk vw mwslwk
dostlu`umuza fwlwk dw qwlwm [wkw bilmwz!” Mwn bu s=zlwri Isan\n d^z otuz iki il bundan
wvvwl mwnw ba`\]lad\ kitablardan birinin ^st^nw yazd\`\ yaz\lardan g=t^rm^]wm. D^z
deyirswn, Isa bizim ^rwk vw mwslwk dostlu`umuza he[ fwlwk dw qwlwm [wkw bilmwz,
insanlar olmasa! Qoy tale swnin qwlbini pis insanlardan qorusun!
______
Veb direktor: Betti Bleyer
Mwtni y\`d\: Nwrgiz Abadi
Yoxlad\ vw veb ^[^n haz\rlad\: Nwcwfova Aydan
Azeri.org-a qoyuldu: Oktyabr, 2004
Dostları ilə paylaş: |