AzJESS
2015
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı
www.azjess.com
Sayı/Number 5, 2015
TUT AĞACININ ƏHƏMĠYYƏTĠ VƏ MƏHSUL ĠSTEHSALININ
ARTIRILMASI YOLLARI
Sadıqov Akif Həbibulla oğlu
Az.ETKTİ və Tİ-nun böyük elmi işçisi
Xülasə
Məqalədə Azərbaycanda barama istehsalında tut ağacının əhəmiyyəti, barama
qurdunun əsas yemi kimi tut yarpağı istehsalının inkişaf etdirilməsi, eyni zamanda ipək
sənayesinin yenidən formalaşması və inkişafı barədə görüləsi işlərin əsas istiqamətləri
tədqiq edilmişdir.
Açar sözlər: tut ağacı, əhəmiyyəti, tut meyvəsi, artırılması, istehsal.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 14 aprel 80 nömrəli Fərmanı
ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013 –cü illərdə sosial
iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda kənd təsərrüfatının ənənəvi sahəsi olan ipəkçiliyin
inkişafı prioritet sahə olaraq müəyyən edilməsi, Bərdə, Ucar, Zərdab, Balakən, Qax,
Şəki rayonlarında və Naxçıvan Muxtar Respublikasında ipəkçilik məhsulları istehsalı və
emalının inkişafının dəstəklənməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu kənd əhalisinin məşğulluq
səviyyəsinin yüksəldilməsinə və təsərrüfat fəaliyyətindən gəlirlərinin artırılmasında
baramaçılıq və ipəkçiliyin inkişaf etdirilməsi zəruriyyətindən irəli gəlir. Bitkiçilikdə
əkin altında olan məhsuldar torpaq sahələrindən səmərəli istifadə etmədən, sənaye və
kənd təsərrüfatında məhsul istehsalını artırmaq mümkün deyildir. Odur ki, torpaq
sahələrindən xüsusilə də kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan daha səmərəli istifadə
olunması tələb olunur .
Məlumdur ki, baramanın istehsal edilməsi üçün tələb olunan barama qurdunun
yemi tut yarpağı, tut ağacının məhsuludur. Yarpaq sıxlığına görə tut ağacının 24-dən
çox növü vardır. Əvvəllər bu ağacları arxların və bərələrin kənarlarında, sonralar
həyətyanı istifadə üçün verilmiş torpaqlarda əkib becərməklə artırırdılar. Daha sonralar
calğa toxumunu çəkilliklərdə yetişdirmək yolu ilə alınan tingləri istənilən yerlərə
əkərdilər. Tut bitkisindən Azərbaycan xalqı həm də müalicə bitkisi kimi istifadə
etmişdir. Bu bitkinin yeraltı və yerüstü orqanlarından istifadə edilməsi xüsusilə onun
meyvəsindən hazırlanmış məhsullardan bir çox xəstəliklərin müalicəsində uğurla
istifadə edildiyi barədə böyük təbib, mütəfəkkir və filosof İbn-Sina (Əbu-Əli Hüseyn
İbn Abdullah 980-1037) məlumat vermişdi. Tutun oduncağının gərginliyə və rütubətə
davamlılığı yüksək olduğundan ondan inşaatda yüksək keyfiyyətli mebel, musiqi
AzJESS
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Number 5, 2015
110 |
.
A k i f S a d i q o v . Tut ağacının əhəmiyyəti və məhsul istehsalının artırılması yolları
alətləri, tüfəng qundağı, çəlləklər və s. hazırlanmasında istifadə edilir. Qabığından lif və
kökündən isə qızılı sarı rəng alınır ki, bundan da ta qədim zamanlardan boyaq
sənayesində istifadə edilir. Təbabətdə qeyd olunduğu kimi orqanizm üçün çox
xeyirlidir. Tutun tərkibində vitamin və minerallarla yanaşı zərərverici mikrob öldürücü
bakteriyalar da var. Ağız, boğaz iltihabı, diş əti xəstəlikləri və öskürəyə qarşı faydalıdır,
hərarəti salır. Qaraciyəri qüvvətləndirir, mədə və bağırsaqların fəaliyyətini nizamlayır,
yeyildikdə həzmi asanlaşdırır. Ağ tut ac qarına yeyildikdə bağırsaq qurdlarını salır. Qara
tut isə ağız və boğaz iltihablarında yaxşı təsir göstərir. Ağ tutun 15-20 qr yarpağı 3
stəkan su ilə qaynadılıb içildikdə sidik qovucu təsir göstərir. Bu tərkib eyni zamanda
yüksək hərarətin aşağı salınmasında da istifadə edilməkdədir. Tutun təzə yarpaqları ilə
dəridəki yaralara və burundakı qanaxmalara tampon edildikdə qanaxmaları dayandırır.
Qara tutun yarpaqları və qabıqları qaynadıldıqda əldə olunan maye ilə qarqara edilərsə
boğaz, ağız və diş əti iltihablarının qarşısı alınar. Təzə və xəzəl halında yarpaqlarından
heyvanlar, meyvəsindən isə insanlar üçün qida olaraq bəhməz, riçal, mət, kişmiş, şirə,
sirkə, mürəbbə, spirt (Şuşanın Malıbəyli, Şuşu, Quşçular və s. kəndlərində çox böyük
tut plantasiyaları salınmış və onun meyvəsindən tut arağı istehsal edərək kolxozçulara
əmək günü hesabına tut arağı da vermişlər) hazırlanır. Balqabağı (boranı) doğrayaraq
suda bişirdikdən sonra tut meyvəsini soğanla yağda qızardırlar və doğranıb
bişirilmişlərin üzərinə əlavə edib yeyirlər. Bu tərkiblə hazırlanmış qida məmulatı Kuba
mətbəxinin ən ləziz yeməyi sayılır. Tut ağacı meyvəsindən hazırlanan məhsullar .
1)
Tut kökəsi .
Tut meyvəsini yuduqdan (üzərindən su keçirməklə ) sonra zərif sıxılmaqla
ondan şirə və sirop alınır. Tutun sıxılmış yarı ətli hisəsinə buğda unu əlavə edib
qarışdırıldıqdan sonra böyük olmayan kökə forması halına salınır və peç duxovkasında
bişirilir. Təzə-təzə yedikdə çox dadlı olur,qalıb quruduqca pryanikə bənzəyir.
2)
Qara tut və xartut mürəbbəsinin hazırlanması qaydası.
Mürəbbənin hazırlanması üçün 1kq qara tut və 1.5 kq şəkər tozu tələb olunur.
Qara tutun saplağını təmizləyib yuduqdan (üzərindən su keçirib) sonra qaba
(tasa) yığın.Tasdakı tutun üzərinə normanın yarısı qədər şəkər tozu tökün və 5-6 saat
sərin yerdə saxlayın ki, ondan şirə çıxsın. Çıxan şirəni başqa tasa tökün şəkər tozu
normasının qalan hissəsini əlavə edin. Alınmış mətə tutu əlavə edib tası bir balaca
sirkələyin ki, meyvələr şirəyə qarışsın. Sonra od üzərinə qoyub hazır olana qədər bişirin,
köpüyünü yığdıqdan sonra mürəbbə hazır olur.
3)
Tut marmeladı.
Bunun üçün 1 kq tut və 0.5 kq şəkər tozu tələb olunur.
Yuyulub, təmizlənmiş tutu xırda gözlü ələkdən keçirin və onun ələkdə qalmış
tumlarını atın.Alınmış əzmənin içinə və şirəyə şəkər tozunu qatın və gur odda qarışdıra-
qarışdıra hazır olana qədər bişirin. Bu marmelad (maye) qalınlaşanda onu şüşə bankaya
yığın, üstünü perqament kağızı ilə örtüb sarıyın.
4)
Tut kampotu.
İstifadə olunan ərzaq norması.
1 kq tut, 1 kq şəkər tozu, 5 litr su
Ağacdan dənlənilmiş təzə tutu saplağından təmizləyib aşsüzənə yığıb
yuyun(soyuq sudan keçirməklə). Tutu tasa tökdükdən sonra üzərinə hazırladığımız
AzJESS
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Number 5, 2015
111 |
.
A k i f S a d i q o v . Tut ağacının əhəmiyyəti və məhsul istehsalının artırılması yolları
şəkərli şirəni tökün və onu odun üstündə 80° istilikdə 20 dəqiqə bişirin. İstifadə
edəcəyiniz bankalar, 20 dəqiqə müddətində parla sterilizovat olunduqdan sonra hazır
kampotu bankalara töküb bağlayın.
5)
Bişinti.
İstifadə olunan ərzaq norması.
0.5 kq tut meyvəsi, ½ stəkan şəkər tozu, ½ stəkan xama, ½ stəkan un və 7 stəkan
su.
Qara və ya ağ tutun saplağını təmizləyib yuduqdan sonra tasa yığın üstünə su
töküb tam qarışdırılaraq bişirin. Sonra onu süzgəcdən keçirib içərisinə bir az şəkərlə
qarışdırılmış un tökün və birlikdə bişirin. Daha sonra üstünə xama əlavə edib(töküb)
isti-isti yeyin.
6)
Tutdan hazırlanmış qəndli meyvə püresi:
Marmeladın reseptində olduğu kimi tutdan püre hazırlayıb, tasa tökdükdən sonra
odun üstünə qoyun və tasın dibi görünənə qədər qarışdırın.Sonra onu qalın hissələrə
bölüb təmiz şüşənin üstünə yerləşdirirlər ki, bir neçə gün qalıb qurusun. Hazır pastilanı
kvadrat formasında kəsib üstünə şəkər pudrası və ya un səpib şüşə bankaya yığın və
lazım olduqca istifadə edin.
Tutun meyvəsindən qurudulmuş və yaş halda istifadə olunur. Eyni zamanda
quşların yemləndirilməsində çox geniş istifadə edilir və bu da məhsuldarlığın
artırılmasını təmin edir. Tut ağacları sırasında ağ tut, qara tut, qonur tut və xar tut
ağacları öz dadlı meyvələri ilə fərqlənməklə yanaşı başqa xüsusiyyətlərinə görə də
fərqlənirlər. Belə ki, qara tut gec yarpaq açır, şaxtaya davamlıdır, onu şaxta vurmur.
Xromosom sayının çoxluğu ilə fərqlənən «xar tut» növü də var. Bu haqda
polmologiyanın „„ata”sı sayılan Böyük Pliniy (Qay Sekund 23-79 y.e) bitkilər sırasına
aid edilən və buzlaşmadan əvvəl meydana gəlmiş çiçəkli bitkilər sırasında 308
xromosom sayı ilə son məlumatlara görə isə 330 xromosom) seçilən xar tut növü
haqqında yazmışdı. Bu məlumata əsaslanıb «xar tut» sözü qara tut sözünün fonetik
şəkil dəyişməsindən əmələ gəlmişdir və ehtimal etmək olar ki, «qara tut» sözü hər hansı
bir tayfa birləşməsi dilində «xara tut» kimi tələffüz edilmiş, get-gedə «a» səsi itmiş və
yaxud bəlkə də qara rəngli meyvə verən cır tut formalarından fərqləndirmək üçün bu
növə xar tut demişlər. Onu da bilmək lazımdır ki, özündən naxışları olan parlaq ipək
parça “xara” adlanır, həmçinin xar sözü yumşaq mənasında da işlənir. Sadalananlardan
başqa Azərbaycanda çox qədimdən bizlərə gəlib çıxan növlərdən “Dənəli tutun”,
“Şirvan tutun”, “Bidanə tutun”, “Gəncə tutun” və “Şax tut” ağacı növlərinin
meyvəsindən və yarpaqlarından da çox istifadə olunur. İpəkçiliyin elmi əsaslarla inkişaf
etdirilməsi məqsədilə 1925-ci ildə Gəncə şəhərində Azərbaycan torpaq komissarlığının
tabeçiliyində “Gəncə Zona Elmi-Tədqiqat İpəkçilik Stansiyası” yaradılmışdır. Tutun
genetikası və seleksiyası üzrə planlı elmi-tədqiqat işlərinə əsasən XX əsrin 30-cu
illərində başlanılmışdır. Ən yaxşı xarici tut növlərinin introduksiyası və yeni yüksək
məhsuldar tut növlərinin yaradılması üzrə planlı seleksiya işləri Azərbaycan Elmi-
Tədqiqat İpəkçilik Stansiyasında aparılmışdır. 1934-cü ildən başlayaraq az sonra
stansiya Tiflis Elmi-Tədqiqat İpəkçilik İnstitutunun tabeliyinə verilsədə 1941-ci ildə ona
müstəqil elmi-tədqiqat müəssisəsi statusu verilərək SSRİ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin
tabeliyinə verildi.1954-cü ildən isə o, Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin
AzJESS
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Number 5, 2015
112 |
.
A k i f S a d i q o v . Tut ağacının əhəmiyyəti və məhsul istehsalının artırılması yolları
tabeliyinə verildi və elmi-tədqiqat işləri yeni vüsət aldı. Belə ki, Azərbaycanda tutçuluq
elminin banisi İ.K. Abdullayev bu dövrdə stansiyada işə başlamışdır. O,1934-1942 ci
illərdə Azərbaycan Elmi –Tədqiqat İpəkçilik Stansiyasında tutçuluq şöbəsinin elmi
əməkdaşı, müdiri 1941-42 ci illərdə stansiyanın direktoru işləmişdir. Bu dövrlərdə
akademik İ.K.Abdullayevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İpəkçilik
Stansiyasının elmi əməkdaşları F.A.Cəfərovun, E.M.Hüseynovun, aspirant Ə.Əkbərli və
aqrotexnik Y.Məmmədovun iştiraki ilə ipək trestinin işçiləri, respublikanın əməkdar
aqronomları A.H.Mustafazadə, M.Kopin və həmçinin Balakən rayon ipəkçilik
idarəsinin əməkdaşı, respublikanın əməkdar aqronomu M.Qalacevin yaxından
köməkliyi ilə 1935-1940-cı illərdə respublikanın əsas ipəkçilik bölgələrində və Kür
sahili meşə massivlərində aparılmış geniş ekspedisiyalar nəticəsində tut bitkisinin
Azərbaycanda mövcud növ tərkibi öyrənilmişdir. Tut bitkisi Azərbaycanda ipək
qurdlarının yemlənməsində bir çox sortları ilə geniş vüsət almışdır. Əsasən 1940-ci ildə
yerli cır tut populyasiyası içərisində Ağdaş tut növü üstünlük təşkil etmişdir ki, onun da
yarpaq məhsuldarlığı 45-50 sen-ha təşkil edirdi. Bu da cır tutun məhsuldarlığından 25-
30 sent/ ha çox idi. İntensiv seleksiya işləri aparılmaqla daha məhsuldar və keyfiyyətli
“Zərif tut”, “Sıxgöz tut”, “Azəri tut”, “Firudin tut”, “Bağça tut”, “Nəsrəddin tut” növləri
əldə edildi. Beləliklə Azərbaycanda tutçuluq elminin banisi akademik İ.K.Abdullayev
başda olmaqla bir çox alimlər klassik və genetik metodlardan yaradıcılıqla istifadə
edərək N.A.Cəfərov, İ.V.Turcaninova, O.R.Ələkbərova, Ə.H.Sadıqov. V.S.Həsənov,
F.N.Nəcəfova, Y.K.Məmmədova, R.N.Musayev və başqalarının səyləri nəticəsində
tutun müxtəlif (toxum, çilik, calaq, hibrid, ting və s.) növlərini inkişaf etdirmişlər.
Böyük Pliniy (Qay Sekund 23-79 y.e) özünün ”Təbii-tarix” kitabında Güney
Qafqazda (Zaqafkaziyada) tutun meyvəli növləri haqqında geniş məlumat vermişdir. O
yazırdı ki, “Qafqazda, İranda (Cənubi Azərbaycan), Albaniyada (Şimali Azərbycan) tut
ağacları sitayiş yeri kimi istifadə edilirdi. Qeyd etmək yerinə düşər ki, tut ağacı sitayiş
obyekti kimi sirli ağac olaraq bizim yaşadığımız günlərdə ziyarətgahlarımızın demək
olar ki, hamısında özünü göstərir. Göyçayın Qaraman kəndindəki İlyas babanın ocağı
deyilən ziyarətgahda “İlyas tut” (Akademik İ.Abdullayevin şərəfinə adlandırılan) ağacı
haqqında görənlərin danışdıqları heyrətamiz bir haldır. Tut ağacı haqqında yazılmış
sözlərdən bəstələnmiş mahnılarda da məs.(tut ağacı tut ağacı, ümman yerim güman
yerim və yaxud tut ağacı boyunca tut yemədim doyunca və s.)bu ağaca olan sitayiş
ifadələridir. Qarabağ mahalının Azıx kəndində (ən qədim yaşayış məskəni olan Azıx
mağarasının adını bu gün də yaşadan və həmin ərazidə yerləşən kənd) çox yaşlı tut
ağacları var və orada qədim bir məbəd də yerləşir. Azərbaycanda, Azıx mağarasından
tapilan və dünyada Azıxontrop-Azıx adamı kimi tanınan bu əvəzsiz yadigar dünyada
beş tapıntıdan biridir, keçmiş SSRİ ərazisində yeganə və ən qədim tapıntıdır.
Azıxantrop təxminən 350-400 min il bundan əvvəl dövran sürmüşdür). Həmin ərazidə
yaşayan əhali ziyarətgah kimi tut ağaclarına sitayiş edirlər. Tut ağacının yarpağından
alınan ipək parça haqqında Qurani- Kərimin 31 –ci ayəsində Mömin insanların cənnəti
belə təsvir olunur. Onları (ağacları) altında çaylar axan Ədn cənnətləri gözləyir. Onlar
orada taxtlara (taftadan və qumaşdan) yaşıl paltarlar geyəcəklər. Naxçıvanda Əshabi-
Kəhf ziyarətgahında bitmiş tut ağacı bitkiçilik şərtlərinə əməl olunmadan yəni, normal
mühüt nəzərdə tutulan (günəş şüası, hava, münbit torpaq olmadan) mağaranın içərisində
AzJESS
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Number 5, 2015
113 |
.
A k i f S a d i q o v . Tut ağacının əhəmiyyəti və məhsul istehsalının artırılması yolları
bitib və məhsul verərək yaşayır. Yeri gəlmişkən Qurani- Kərimin Əl-Kəhf (mağara)
surəsinin 9-cu ayəsindən 27-ci ayəsinə qədər Əshabi-Kəhf ziyarətgahı haqqında
yazılmışdır(səh. 361-dən başlayaraq). Bu bitkinin ömrü başlıca olaraq onun istismar
olunması-olunmamasından asılıdır. Belə ki, toxumdan bitən və istismar olunmayan
ağaclar 400-500 ilə qədər yaşaya bilir. Hər il istismar olunan (budanan) yemlik
plantasiyalardakı ağaclar isə təxminən 10 dəfə az, yəni 45-50 il ömür sürür. Bəlkə də bu
sirli ağacın yarpaqları ilə qidalanan barama qurdlarının ifrazatından özünə qurduğu ipək
sapdan ibarət olan ev «barama» möcüzəlidir.
Şifahi xalq ədəbiyyatında da ipək qurduna, ipəkçiliyə aid qiymətli fikirlər
söylənilmişdir:
Səbrlə halva bişər, ey qora səndən
Bəsləsən atlas olar tut yarpağından.
Dahi Nizami Gəncəvi hələ 12-ci əsrdə yazırdı:
İpək qurduna bax, özünə gör sən
Həm kəfən, həm xələt hörür ipəkdən.
Və yaxud Nizami Gəncəvi barama qurdunun biologiyasına metomorfoz yolu ilə
inkişaf etməsinə, hər inkişaf mərhələsində nə kimi dəyişikliklərə uğradığını
bilərək insanların tənbəlliyini təsvir və tənqid edərək yazmışdır.
Barama qurdu bax etdi köləlik,
Özgədən yem aldı bir də köləlik,
Bircə barmaq boyda olunca təni,
Qusdu yediyini, söndü bədəni.
(İsgəndərnamə I –ci cild)
XII –ci əsrdə yaşamış Xəqaninin əsərlərində də bu barədə yazılmışdır;
Barama qurdu edib qənaət,
Zahid tək yerində yaşayır rahat.
Calğa və tut bağlarının salınması nəinki barama istehsalı üçün xammaldır və
həmdə təbiətin mühafizəsində, ekologiyanın təmiz olmasında, torpaq sürüşmələrinin və
su
eroziyasının
qarşısının
alınmasında
qumluqların
və
dərələrin
möhkəmləndirilməsində, tarla qoruyucu meşə zolaqlarının salınmasında, şəhər və
qəsəbələrin yaşıllaşdırılmasında əkin sahələrinin küləkdən mühafizəsində böyük rolu
var. Yeri gəlmişkən ölkəmizdə tut bağlarının salınması dinamikası respublikada şəkildə
göründüyü kimi olmuşdur.
Şəkil 1 tut bağlarının genişləndirilməsinə 1950-ci illərdən başlayaraq xüsusi fikir
verildiyini söyləməyə əsas verir. Belə ki, 1950-ci ildə mövcud olmuş 4,75 min ha tut
bağları sahəsi növbəti 1-ci 10 illikdə 14,84 min hektara, 2-ci 10 illikdə 20,6 min hektara
və 1975-ci ildə isə 24,0 min hektara çatdırılmışdır. Bununla yanaşı tut ağacından əkin
sahələrini küləkdən şaxtadan qorumaq üçün meşə zolaqlarının da salınmasında istafadə
olunmuşdur. Yaxşı olardı ki, Kür çayı ətrafında olan Tuqay meşəsinin qırılan və
subasan sahələrində sənaye əhəmiyyətli olan ən qiymətli tut bitkisini əkmək çox
səmərəli olardı.
AzJESS
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Number 5, 2015
114 |
.
A k i f S a d i q o v . Tut ağacının əhəmiyyəti və məhsul istehsalının artırılması yolları
ġəkil 1. Azərbaycanda tut bağları sahəsinin artırılması (1000 ha)
Tut
yarpağı
Azərbaycanda
barama
istehsalında,
ipək
qurdlarının
yemləndirilməsində əvəz edilməz yem kimi eramızın əvvələrində istifadə edilməyə
başlanmışdır. Çində barama istehsalı üçün ipək qurdlarının yemləndirilməsində palıd
ağacının yarpağından da istifadə olunur. Lakin palıd ağacının yarpağından alınan ipək
cod, tut ağacının yarpağından alınan ipək çox yumşaq və zərif olur. İpəkdən
kosmetikada da istifadə olunur. İstifadə istiqamətlərinin biri də ipək sabundur və əsl
zinətdir. Sabunun tərkibinə ipək proteini əlavə olunur ki, bu da dəriyə qulluq üçün ən
xeyirli vasitədir. Bu sabuna əl vuranda onun ipək kimi olduğunu hiss edirsən, onun
tərkibinə “cod” kompanentlər misal üçün döyülmüş otlar, tozlar əlavə edilmir. Bu sabun
ipək kimi yumşaq olması ilə çox xoşagələndir. İpək sabunun ən ucuz variantının
hazırlanması üçün boyanmamış ipək sapı xırda doğrayaraq təzə hazırlanmış qələvidə
əridilir (bir neçə dəqiqədən sonra o tamamilə əriyir). Əslində maye soyuyana kimi
tamamilə ərimə gedir. Əgər bir iki sap daxilində əriməmiş qalarsa bu böyük bir qüsur
deyil. Sonra sabun hazırlanır. Bu yolla hazırlanan sabunlar ucuz başa gəlir.
Tut ağacının yarpağı barama istehsalı üçün əvəzedilməz xammal olduğu kimi həm də
kainata oksigen bəxş edir. Odur ki, bərpa olunan yerlərə tut ağacının əkilməsinə
üstünlük verilməsi məsləhətlidir.
Azərbaycan Respublikasının ictimai təsərrüfatlarında barama istehsalı 1991-ci
ildə pik nöqtə olaraq 5.9 min ton olmuşdur 2000-ci ildə barama istehsalı azalaraq
Naxçıvan Muxtar Respublikasında 21.0 ton və yaxud 22.1%, Gəncə-Qazaxda 8 ton və
yaxud 89% Qarabağ-Mildə 992 ton və yaxud 52%, Şirvanda 553.1 ton və yaxud
61.2%, Muğan –Səlyanda 3.4 ton və yaxud 86.7%, Şəki –Zaqatalada 1054 ton və yaxud
51.4%, Lənkəran –Astarada 33.7 ton və yaxud 43.9% və s. rayonlarda ildən-ilə azalaraq
0.1 min tona enmişdir. Bu dövrdə həm də tut ağacları, tingləri və toxmaçarlıqları
baxımsızlıq üzündən məhv edilmişdir. Barama istehsalının xammalı olan tut yarpağının
əldə olunması üçün kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin 1 yanvar 2013 cü il
vəziyyətinə isə həmən regionlar müstəsna olmaqla Azərbaycan üzrə tinkliklər və
AzJESS
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Number 5, 2015
115 |
.
A k i f S a d i q o v . Tut ağacının əhəmiyyəti və məhsul istehsalının artırılması yolları
toxmaçarlıqlar 12727 ha, o cümlədən suvarılan 9061 ha olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır
ki, bunun 2122 ha işğal olunmuş torpaqlardadır. Bu vəziyyətin yaranması 1988-1993 –
cü illərdə barama istehsalı ölkədə gedən hadisələrlə əlaqədar olaraq ildən –ilə tut bağları
azalaraq 12727 hektardan 10605 hektara, barama istehsalı isə 5.9 min tondan 2009-cu
ildə 0,02 min tona endirilmişdir. 2003-cü il 1 yanvar tarixinə respublika üzrə cəmi
15091 hektar tut tingləri və toxmaçarları olmuşdur ki, bundan 160 hektarı Naxçıvan,
127 hektarı Gəncə-Qazax, 5004 hektarı Yuxarı-Qarabağ 3126 hektarı Aran, 5611
hektarı Şəki-Zaqatala, 829 hektarı Kəlbəcər –Laçın, 130 hektarı Lənkaran, 93 hektarı
Dağlıq-Şirvan və 11 hektarı isə Abşeron regionunun iqtisadi rayonlarının payına
düşür.Yaxşı olarki ən azı 1975 –ci ildəki 24 min hektara çatdırılması üçün ən azı 8909
ha tut plantasiyası yenidən bərpa edilsin və baramaçılıq sahəsi daha da inkişaf etdirilsin.
Bir qutu ipək qurdunun yemlənməsi üçün 1 ton tut yarpağı, 5 qutunun
yemlənməsi üçün isə 1 ha calğa plantasiyası tələb olunur. Son zamanlar 1 qutuda 29
qram ipək qurdu toxumu olurdu. Orta hesabla hər bir qutudakı ipək qurdu toxumundan
40 -45 kiloqram yaş barama alınır. Bu hesabla 5 qutudan orta hesabla 200-225 kiloqram
yaş barama alınır, 2.72 yaş baramadan isə 1 kiloqram quru barama alınır. Son zamanlar
Şəki şəhərində yerləşən “Şəki İpək” ASC baramanın satın alınması üçün bir neçə
rayonla müqavilələr bağlamış və yeni toxmaçar bağlarının salınması üçün tədbirlər
görülmüşdür. Kümdarlara 80 min məhsuldar tut tingi paylanılmış, 47 ha yeni tut
plantasiyaları salınmış, 94 ha köhnə toxmaçar bağlarında təmir - bərpa işləri aparılmış,
kümdarlara 770 qutu barama qurdu toxumu paylanılmış və nəticədə 15.8 ton barama
istehsal olunmuşdur. Qax rayonunda 186 ha sahədə 318 min ədəd ting əkilmiş və
onların becərilməsi işləri təşkil olunmuşdur. Kümdarlar 110 kiloqram barama qurdu
toxumundan 31.1 ton barama istehsal etmişlər.
Oğuz rayonunda da tut bağlarının genişləndirilməsinə başlanmışdır.“Şəki –İpək”
ASC tərəfindən Çin Respublikasından 116 kiloqram ipək qurdu toxumu gətirilmiş,
respublikanın 11 rayonunda baramaçılıqla məşğul olan kənd əməkçilərinə paylanmış və
81 ton yaş barama istehsal olunmuşdur. Göründüyü kimi bu görülən işlər çox zəif
aparılır. Odur ki, barama istehsalının 80-90 - cı illərdəki şöhrətini özünə qaytarmaq
üçün dövlət səviyyəsində mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir.
Respublikamızın baramaçılıqla məşğul olan ayrı ayrı rayonlarında baramaçılığı daha da
inkişaf etdirmək üçün yüksək məhsuldar elit barama qurdu toxumunun alınması və
ondan səmərəli istifadə edilməsi tövsiyə olunur.
ƏDƏBĠYYAT
1. Qurani-Kərim 31-ci ayə 361-ci səh. və Əl-Kəhf (Mağara) surəsi 9-27 dək.
2. Ə.Sadıqov, O.Ələkbərova Azərbaycanın yemlik seleksiya tut sortları. 293 səh.
Gəncə 2008 s.11-19.
3. Filosof İbn-Sina (Əbu-Əli Hüseyin İbn Abdullah 980-1037 ) 1-ci tom. Səh
37-39
4. Pliniy .(Qay sekurd 23-799.e)
5. A.H.Sadıqov, О.Р.Алекберова Насреддин- тут РНТС “Шелк” № 3-4, 1993
c.4-5.
AzJESS
Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar Jurnalı Number 5, 2015
116 |
.
A k i f S a d i q o v . Tut ağacının əhəmiyyəti və məhsul istehsalının artırılması yolları
Важность тутового дерева, и путей повышения производства
Садыгов Акиф Габибулла оглы
РЕЗЮМЕ
В статье были исследованы основные направления проделанной работы в
области определения сущности тутового дерева в производстве коконов,
расширения производства тутовых листьев, как основного корма гусеницы, а
также формирование и развитие шелковой промышленности.
Ключевые слова: растение тутовые деревья, важность, шелковицы
фрукты, увеличение, производство.
Importance of mulberry, and ways to improve production
Sadigov Akif Gabibulla
SUMMARY
The main directions of the work in the area of defining the essence of the
mulberry tree in the production of cocoons, mulberry leaf expansion as the main feed
caterpillars, as well as the formation and development of the silk industry were analyzed
in the article.
Key words: plant mulberry trees, importance, mulberry fruit, increasing
production.
Dostları ilə paylaş: |