İQTİsadiyyatin təNZİMLƏNMƏSİ SİstemiNDƏ HÜquqi TƏNZİMLƏMƏ aləTİ KİMİ DÖVLƏt proqramlarinin əHƏMİYYƏTİ
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
50
2.2. Ġqtisadi inkiĢafa yönəlmiĢ dövlət proqramlarının kompleks təhlili və qiymətləndirilməsi. Ġqtisadi əlaqələrin qloballaĢdırılması və beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyasının xarakterinin dəyiĢməsi, indiki Ģəraitdə ölkənin milli maraqlarının təmin edilməsi problemləri xarici iqtisadi əlaqələrdə dövlətin funksiyalarının təkmilləĢdirilməsini tələb edir. Ona görə ki, keçid mərhələsində ölkə iqtisadiyyatının normal fəaliyyətini təmin etmək üçün dövlət spesifik himayədar siyasət yerinə yetirməlidir. Təəssüf ki, Azərbaycanın 1992-1995-ci illərdə dövlət özünün belə mühüm bir funksiyanın yerinə yetirməsindən özünü kənarlaĢdırması ölkənin iqtisadiyyatına necə dağıdıcı təsir göstərdiyini izah etməyə elə ehtiyac duymuruq. Bazar iqtisadyyatına keçid dövründə Azərbaycanda aparılan iqtisadi-siyasi proqramların sistemliliyi, məqsədyönlülüyü və müəyyən mənada səmərəli xarakteri ancaq 1995-ci ildən müĢahidə olunmağa baĢladı. Bütün bunlarla bağlı respublika prezidenti H.Əliyevin irəli sürdüyü strateji iqtisadi proqram ümumi halda, iki fundamental prinsipə söykənirdi. Birincisi, güclü (səmərəli) dövlət; ikincisi, liberal iqtisadi islahatlar. Əgər, bu iki baĢlıca istiqaməti əməli fəaliyyət məqsədi kimi Ģərh etməyə cəhd etsək, onda qeyd etməliyik ki, bu hər Ģeydən əvvəl ölkədə, bütün sferalarda qayda və dövlətin zəifliyinin aradan qaldırılmasını, hamının qanun qarĢısında bərabərliyini, güclü dövlətlə, bazar mexanizminin birgə mövcudluğunun təmin edilməsini və nəhayət, bütün bazar subyektləri üçün bərabər təsərrüfatçılıq Ģəraitinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpasından ötən dövrdə ölkə iqtisadiyyatının ümumi inkiĢafının qiymətləndirilməsi üçün transformasiya faktorunun rolu istinad nöqtəsi hesab oluna bilər. Çünki indiki mərhələdə dövlətçiliyin möhkəmlənməsi və müstəqilliyin uzunömürlülüyünü təmin edə biləcək iqtisadi fundamentin gücləndirilməsi meyarı baxımından transformasiya proseslərinin sinxronlaĢdırılması zəruridir. Son on ildə ölkədə aparılan iqtisadi siyasətə və o cümlədən onun tərkib hissəsi olan radikal proqramlara arqumentli qiymət verilməsi iqtisadi inkiĢafımızın 51
perspektiv paradiqmasının formalaĢdırılması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki ötən dövrdə Azərbaycanda aparılan iqtisadi siyasətin ən mühüm xüsusiyyəti inkiĢafın əsaslı proqramlar Ģəraitində təmin olunmasıdır. Belə ki, Dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi Azərbaycanda yeni, bütöv iqtisadi sistemin qurulmasını radikal proqramların vacib vəzifəsinə çevirmiĢdir. Eyni zamanda yeni sistemin müstəqil fəaliyyət qabiliyyətinin təmin olunması, dünya təcrübəsinin müsbət dərslərinin nəzərə alınmasını tələb etdiyindən, proqramların ikinci əsas vəzifəsi kimi təsərrüfat mexanizminin bazar prinsiplərinə uyğunlaĢdırılması zərurəti yaranmıĢdır. On il ərzində ölkəmizdə həyata keçirilən əsaslı iqtisadi transformasiya tədbirləri hər iki istiqaməti nəzərə almaqla reallaĢdırılır. Statistik yekunlar, proqramların bir çox sahələrdə və istiqamətlərdə müxtəlif surətə və keyfıyyətə malik olmasını göstərir. Lakin, fikrimizcə bütövlükdə əldə olunan nəticələr, Azərbaycanın iqtisadi potensialına heç də tam adekvat hesab oluna bilməz. Bununla bərabər ötən dövrün iqtisadi inkiĢafma düzgün qiymət verilməsi üçün müstəqilliyin start Ģəraitini nəzərə almaq vacibdir. Azərbaycan iqtisadiyyatı SSRĠ tərkibində, kifayət qədər yüksək, lakin birqiymətli müsbət qiymətləndirilməyən inkiĢaf səviyyəsinə malik olmuĢdur. Müstəqillik ərəfəsinin son iyirmi illik dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkiĢafı rəvan getməmiĢdir. Əsasən təbii xammalın, ucuz və bol iĢçi qüvvəsinin intensiv istifadəsinə əsaslanan material və enerji tutumlu sahələrin inkiĢaf etdirilməsi iqtisadiyyatın, struktur böhranları üçün əlveriĢli quruluĢunun formalaĢmasına Ģərait yaratmıĢdır. Məhsuldar qüvvələrin inkiĢafmın "Ümumittifaq" mənafelərinə tabe etdirilməsi direktiv idarəetmədən, "effektli tələb" idarəçiliyinə keçiddə multiplikativ reqressiya doğurmuĢdur. Yuxarıda Ģərh olunan tədqiqatlar göstərir ki, SSRĠ-nin dağılması və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması ilə baĢa çatan planlı idarəetmə dövrünün iqtisadiyyatımızda miras qoyduğu əsas problemlər aĢağıdakılardan ibarət 52
olmuĢdur:
mövcud sənaye-istehsal fondlarının 60%-i xammal və aralıq məhsullar istehsal edən sahə komplekslərində cəmlənmiĢ, istehsahn səmərəliliyi və texniki tərəqqini təmin edən sahələrin payı isə cəmi 30,4%, təĢkil etmiĢdir.
Məhsuldar qüvvələrin qeyri-bərabər yerləĢməsi sayəsində iqtisadiyyatm sahə və ərazilər üzrə qeyri mütənasib cəmlənməsi baĢ vermiĢdir. 90-ci illərin sonunda sənaye məhsulunun 35%, sənaye-istehsal fondlannm 70%-i və iĢçi personahnın 41%- i neftqazçıxarma və onunla sıx bağlı sənaye sahələrinin payına düĢmüĢdür. 1981- 1990-cı illərdə maĢmqayırma sənayesinin yeni baĢlayan tikintilərinin 60%-i Bakıda, 40%-i isə Gəncədə yerləĢdirilmiĢdir.
uzun illər ərzində azalma meyli olmaqla 1985-1990-cı illərdə 10%-dək aĢağı düĢmüĢdür. Ġstehsal olunan məhsulun, xüsusi ilə xalq istehlak mallarının keyfiyyəti aĢağı olmaqla bərabər, əhalinin hər nəfərinə düĢən miqdar üzrə keçmiĢ Ġttifaqda 2 dəfə az olmuĢdur.
gətirilən malların həcmi 80-ci illərin sonlarında stabil müsbət saldoya malik olmuĢdur. Bu dövrdə ixrac idxalı 30-40% üstələmiĢdir. Ġqtisadi inkiĢafda yol verilmiĢ nöqsanlar ümumi iqtisadi yüksəliĢə mane olduğu kimi, əhalinin sosial vəziyyətinə də öz mənfı təsirini göstərmiĢdir. Belə ki, 90- cı illərin əvvəlində Azərbaycan həyat səviyyəsini səciyələndirən əksər göstəricilər üzrə keçmiĢ Ġttifaqda ən axınncı yerləri tuturdu. SSRĠ-nin dağılması ərəfəsində Azərbaycan iqtisadiyyatınm düĢdüyü Ģəraitin qısa xarakteristikası sübut edir ki, Dövlət müstəqilliyinin bərpası, iqtisadi böhranın dərinləĢməsi kimi arzuolunmaz faktla eyni vaxta təsadüf etmiĢdir. Təbii ki, belə Ģəraitdə iqtisadi transformasiya müəyyən faktorların ciddi təsirinə məruz qalmalı olmuĢdur. Bunların ən vacibləri və obyektiv hesab olunanları müstəqil ölkənin bütöv iqtisadi sisteminin yaradılmasının, təsərrüfat Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|