İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
123 kin,bu maddələr ozonu 1:1 nisbətində bağlaya bilər və xlor və azot oksidləri ilə müqaisədə təsirsiz sayıla bilər. Xlor atmosferə müxtəlif yollarla düşür.Xlorun bir hissəsi bu maddənin üzvi sin- tez proseslərində geniş istifadə olunduğu kimya sənayesində baş verən sızmalar və qəzalar zamanı itirilir.Lakin,atmosferə daha çox xlor daxil edən mənbə freonlar- dır(ftor və xlorun karbonla birləşməsi).Milyonlarla məişət və sənaye soyuducula- rında freonlar soyuducu agent kimi geniş istifadə edilir və müxtəlif nasazlıqlar zamanı böyük miqdarda freonlar atmosferə ixrac olunur.Ozon qatına qədər qalxan freonlar UB-şüalanmanın təsirindən asanlıqla xloru özündən ayırır ki,bu xlor da ozonun parçalanmasında katalizator rolunu oynayır. Məişətdə dezodorant,boya,insektisid və s.-lə dolu baloncuqlar geniş istifadə olu- nur və bunlarda da tozlandırıcı (püskürdücü) rolunu freonlar oynayır ki,bu da freonların atmosferə düşməsinin əlavə mənbəyidir.İstifdə zamanı baloncuqlardan püskürdülən maddə lazım olan yerə (məsələn,rənglənən səthə) düşür,freon isə havada buxarlanır. Ozon qatı (ozonosfer) bütün yer kürəsini əhatə etməklə,10km-dən 50km-ə qədər yüksəklikdə cəmlənmişdir.Ozonun maksimal qatılığı isə 20...25km yüksəklikdə- dir.Bu yüksəklikdə kəskin UB-şüalanmanın təsiri ilə ozonun sintezi prosesi daha intensiv baş verir ki,bütünozon burada yaranır.Bununla müqaisədə ildırım boşal- maları və Yer səthində digər elektrik təzahürləri nəticəsində yaranan ozonun miq- darı çox cüzidir.Ozonun sinrezi planetin gündüz üzündə (işıqlı tərəfində) baş verir. Günəş süalanmalarının tərkibində qısadalğalı UB-şüalar gücünə görə əhəmiyyət- li hissəni təşkil edir.Atmosferdə ozon meydana gələnə qədər Yer səthi daim qısa- dalğalı UB-şüalanmanın təsiri altında olmuşdur.Bu şüalanma suyun dərinliklərinə nüfuz etmir.Lakin, quruda həyatın yaranması ozon ekranı kifayət qədər güclü ol- duqdan sonra baş vermişdir.Bu 400 mln.il bundan öncə olmuşdur.Məhz,bu dövr- dən atmosferdə oksigenin qatılığı və uyğun olaraq ozon qatının gücü heç vaxt sabit olmamışdır.Yer qabığının təkamülü qeyri-müntəzəm getmiş,vulkanik fəallığın art- dığı dövrlərdə maqma ilə püskürülən bərpa olunmuş süxurlar havada oksidləşərək oksigeni qismən “bağlamışdır”.Vulkanik qazların tərkibində hətta kiçik miqdardakı xlor fəal surətdə ozonu dağırmaqla,atmosferdə onun qatılığının azalmasına şərait yaratmışdır.Yəqin ki,bu şəraitlərdə Yer güclü UB-şüalanmaya məruz qalmışdır ki,bu da bir tərəfdən yerüstü bitki və heyvan növlərinin bir qisminin məhvinə,digər tərəfdən isə təkamül proseslərini intensivləşdirməklə mutasiyaların tezliyini yük- səltmişdir. Beləliklə,fərz etmək olar ki,yerüstü həyat formalarının təkamül proseslərinin qeyri-müntəzəmliyində digər amillər kimi,ozon qatının gücünün dəyişməsi də əsaslı rol oynamışdır. 124 Adi oksigendən fərqli olaraq,ozon dayanıqlı deyil və o,asanlıqla oksigenə çevri- lir.Ozon oksigendən daha güclü oksidləşdirici olduğu üçün bakteriyaları məhv et- məyə,bitkilərin böyüməsinivə inkişafını dayandırmağa qabildir.Atmosferin yerüstü qatlarında ozonun qatılığı həddindən artıq az olduğu üçün onun bu xassəsi canlı sistemlərin vəziyyətinə praktik olaraq heç bir təsir etmir.Lakin,ozonun daha bir vacib xassəsi də var ki,o da bu qazı quruda bütün həyat üçün zəruri edir.Bu xassə ozonun qısadalğalı UB_şüalanmanı udmasıdır.Kəskin UB-şüalanma kvantları bəzi kimyəvi rabitələri qıra biləcək enerjiyə malik olduğu üçün onları ionlaşdırıcı şüa- lanmalara aid edirlər.Bu növdən olan digər şüalanmalar (rentgen və qamma şüalan- ma)kimi,o da,canlı orqanizmlərin hüceyrələrində çoxsaylı pozuntulara səbəb olur. İlk dəfə ozon qatının aşınması geniş ictimaiyyətin diqqətini 1985-ci ildə,Antark- tida üzərində ozonun qatılığının azalmasının(50%-ə qədər) və “ozon dəliyi” adlan- dırılan fəzanın müşahidə olunmasından sonra cəlb etmişdir.O,vaxtdan bu günə qə- dər aparılan ölçmələr nəticəsində praktiki olaraq bütün planetdə ozon qatının azal- ması faktı təsdiqlənmişdir.Məsələn,son 10il ərzində Rusiyada ozon qatı qışda 4...6%,yay vaxtı isə 3% azalmışdır. Hazırda,ozon qatının azalması qlobal ekoloji təhlükəsizliyə ciddi təhlükə kimi qəbul olunmuşdur.Ozon qatının qatılığının azalması atmosferin Yerdəki canlıları kəskin ultrabənövşəyi (UB) şüalanmadan müdafiə qabiliyyətini zəiflədir.UB-şüa- lanma canlı orqanizmlərin “ən zəif yeri”-dir.Bu şüaların hətta bir fotonunun ener- jisi əksər üzvi molekullarda kimyəvi rabitəni dağıtmağa kifayətdir.Təsadüfi deyil ki,ozonun qatılığının az olduğu ərazilərdə çoxsaylı günəş yanıqları və insanların dəri xərçəngi ilə xəstələnmələri artır. Bir sıra alimlərin fikrincə,ozon qatının aşın- masının bu sürəti saxlanılarsa 2030-cu ilə qədər təkcə Rusiyada əlavə olaraq 6mln.insan dəri xərçəngi ilə xəstələnəcəkdir.Dəri xərçəngindən başqa,göz (katarak- ta və s.) və immun sisteminin dağılması xəstəlikləri də artacaqdır. Müəyyən olunmuşdur ki,güclü UB-şüalanmanın təsiri altında bitkilər fotosintez qabiliyyətini tədricən itirir,planktonun həyat fəaliyyətinin pozulması su ekosistem- lərinin biotunun qida zəncirinin qırılmasına gətirib çıxarır. Hələ ki,elm ozon qatının dağılmasına səbəb olan prosesləri tam izah edə bilməmişdir.Fərz olunur ki,ozon qatının dağılmasının mənşəyi həm təbii,həm də antropogen ola bilər.Belə hesab edirlər ki,ozon qatının dağılması əsasən atmosfer- də xlor-ftor birləşmələrinin (freonların) qatılığının artması ilə bağlıdır.Freonlar həm sənaye istehsalatında,həm də məişətdə (soyuducu aqreqatlar,həlledicilər,aero- zollar və s.) geniş istifadə olunur.Atmosferə qalxan freonlar ozon molekullarına məhvedici təsir göstərərək xlor oksidlərinin ayrilması ilə parçalanır.”Qrinpis” bey- nəlxalq ekoloji təşkilatının məlumatına görə freonların əsas istehlakçıları ABŞ (30,85%), Yaponiya (12,42%),Böyük Britaniya (8,62%) və Rusiyadır (8,0%). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|