330
NƏTİCƏ
İndi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərinin
öyrənilməsi elmi
əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı, siyasi mahiyyət də daşıyır. Ərazinin toponimləri (oykonim, oronim,
hidronim) aydın şəkildə göstərir ki, Azərbaycan türkləri qədimdən bu ərazidə yaşamışlar. Bu da
Azərbaycan türklərinin indi Ermənistan adlanan ərazinin aborigen xalqı olduğunu təsdiqləyir. Çar
Rusiyası 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Cənubi Qafqazda, o cümlədən indiki
Ermənistan ərazisində müxtəlif illərdə kameral siyahıyaalmalar aparmışdır.
İndiki Ermənistan ərazisində ilkin siyahıyaalma 1831-ci ildə keçirilmişdir. 1831-ci il
siyahıyaalmasından aydın olur ki, bu ərazidə 1830 - cu ilə kimi 54.857 nəfər azərbaycanlı, 14.469
erməni yaşamışdır (386, s.543-650;). Ermənilər 1828-ci ildən sonra İran və Türkiyədən kütləvi surətdə
indi Ermənistan adlanan əraziyə köçürülmüşlər (386, s.543-650).
XIX əsrin əvvəllərindən XX əsrin əvvəllərinə qədər bu ərazidə yaşayan əhalinin sayı və etnik
tərkibini özündə əks etdirən Z.Qorqodyanın «1831-1931-ci illərdə Sovet Ermənistanın əhalisi (İrəvan,
1932, erməni dilində) kitabında qeydə alınan 2310 oykonimin (yaşayış məntəqəsinin) 2000-dən çoxu
türk mənşəli, 300-ə yaxını isə ərəb və fars mənşəlidir. Bu da təbiidir. Çünki hər bir xalq yaşadığı
əraziyə, buradakı yer-yurd adlarına öz ana dilində ad verər. Bu ərazi Azərbaycan türklərinin tarixi
vətənləri olduğu üçün toponimlərin 90% dən çoxu da yalnız türk mənşəlidir.
Məhz ərazinin
toponimləri tarixi həqiqətlərə şahidlik edir, ermənilərin gəlmə olduğunu göstərir. Əgər ermənilər
buranın köklü sakinləri olsa idi, burada erməni dilinə məxsus toponimlər də olardı. Erməni mənşəli
toponimlər 1935-ci ildən sonra indi Ermənistan adlanan Qərbi
Azərbaycanda türk mənşəli
toponimlərin kütləvi surətdə dəyişdirilməsindən sonra yaranmağa başlamışdır (266, s.249-280).
İndiki Ermənistanın toponimlərinin (oykonim, oronim, hidronim), urbonim, eləcə də qala,
karvansara, körpü adlarının tarixi-linqvistik baxımdan araşdırılması ərazisinin etnik tərkibi, relyefi,
flora və faunası haqqında aydın təsəvvür yaradır.
Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərinin tədqiqində əldə edilən nəticələri aşağıdakı
kimi ümumiləşdirmək olar:
1. Tədqiqat nəticəsində aydın olur ki, indiki Ermənistan ərazisi Azərbaycanın tarixi
torpaqlarıdır. Bu ərazidə 1920-ci ilə qədər müstəqil erməni dövləti olmamışdır. 1917-ci Oktyabr
çevrilişindən sonra ərazidə Rusiyanın bilavasitə himayəsi altında Azərbaycan torpaqları hesabına
Ermənistan Respublikası yaradılmış (29 noyabr 1920), Zəngəzur, Göyçə, Dərələyəz mahalları
Azərbaycandan alınaraq yeni yaradılan Ermənistan Respublikasının inzibati-ərazi
bölgüsünə daxil
edilmişdir.
2. İndiki Ermənistanın türk mənşəli toponimləri ilk dəfədir ki, tarixi-linqvistik baxımdan geniş
şəkildə tədqiqata cəlb edilir.
3. Tədqiqat nəticəsində təhrif edilmiş, ermənilər tərəfindən tarixi həqiqətləri gizlətmək üçün
toponimlərdə edilən ixtisarlar müəyyənləşdirilmiş, mənbələr əsasında onların ilkin formaları bərpa
edilmiş, hər bir toponimin yerləşdiyi ərazi
dəqiqliklə göstərilmiş, coğrafi mövqeyi
müəyyənləşdirilmişdir.
4. İndiki Ermənistan ərazisindəki türk mənşəli toponimlər mənəvi soyqırımına məruz
qalmışdır. Qədim türk torpaqları olan Ermənistanda türklərə - azərbaycanlılara qarşı fıziki soyqırımı
siyasəti ilə yanaşı, mənəvi genosid siyasəti də yeridilmiş, qədim tarixə malik coğrafi adlar
dəyişdirilmişdir. Bu siyasət bir neçə mərhələdə həyata keçirilmişdir:
1) 1801-1918-ci illərdə;
2) 1918-1920-ci illərdə;
3) 1920-1935-ci illərdə;
4) 1935-1989-cu illərdə;
5) 1989-1994-cü illərdə.
5. İndi Ermənistan adlanan ərazidə hun, sak, şirak, kimmer(qəmər), qarqar, gencək, peçeneq,
abar, qazan, abdal, quşçu, kapan, qıpçaq, oğuz, avşar, bayat,
bayandur, yayçı, ivə, qayı, çəpni, kəngər,
qaşqay, ayrım, qaraqoyunlu, sarıcalı, barani, baharlı və s. türk tayfaları yaşamışdır. Türk tayfalarının
Qərbi Azərbaycanda yaşamaları bizim eradan əvvəl VIII-VII əsrlərdən başlayır. Bunu yazılı qaynaqlar,
antik mənbələr, daş kitabələrlə yanaşı, ərazinin türk etnonimləri əsasında formalaşan toponimlər
331
də(Hunud, Şəki, Gümrü, Ozanlar, Qəmərli, Qarqar, Şirak, Abaran,Qazan, Bayat, Afşar, Abdalağalı,
Bcni, Polad Ayrım, Qaraqo
:
yunlu, Barana, Yayçı və s.) təsdiq edir. j
6. Qərbi Azərbaycanın oykonimləri qədim türk sözləri (balıq, art, alp, bək, bayır, arbat, saz,
kömür, örən və s.), dialektizmlər (nüvək, binə, qılınc, qənşər, cəbə və s.), Azərbaycan dilinə məxsus
ümumişlək xarakterli leksik vahidlər (kənd, oba, qara, şiş, əyri və s.), eləcə də başqa dillərdən (ərəb,
fars, urartu) keçib Azərbaycan dilində sabitləşən və toponim yaradıcılığında iştirak edən sözlər (abad,
gərni, ayar, van, qala, zeyvə və s.) əsasında formalaşmışdır. Bununla yanaşı,
bir qrup oykonimlərin
əmələ gəlməsində fərqləndirici əlamət bildirən sözlər (aşağı, yuxarı, böyük, kiçik, bala, birinci, ikinci)
iştirak edir.
7. İndi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanın ərazisi dağlıqdır. Ərazi oroqrafık obyektlərlə
zəngindir. Yazılı qaynaqlarda (Azərbaycan, erməni, rus dilli mənbələrdə) əksini tapan,
informatorlardan topladığımız oronimlər tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu oronimlər qədim tarixə
malikdir. İndiki Ermənistanda erməni dilində yaranan oronimlər yoxdur. Oronimlərin hamısı
Azərbaycan dilində yaranmışdır. Ərazinin oronimləri türk tayfalarının adları (şirak, arıqlı, bayat, abdal,
varsaq, qazan, qaraqoyunlu, alagöz, kəngər, kənəkçi və s.), qədim türk sözləri (bak//bək, art, oy, yazı,
bal, daşt, kömür və s.), müsbət (qaya, quzey, dik, yal, yoxuş, taxta və s.), mənfi (dərə, düz, qala, çuxur
və s.) relyef bildirən sözlər, metoforikləşmiş sözlər (burun, daban, barmaq, bel, baş, qaş, və s.),
Azərbaycan dilində işlənən ümumişlək sözlər (şiş, tüklü, arx, yaylaq, yayla, dəlik və s.)
və coğrafi
terminlər əsasında formalaşmışdır.
8. İndiki Ermənistan ərazisindəki su obyektləri - hidronimlər Azərbaycan dilində yaranmışdır.
9. Qərbi Azərbaycan ərazisi zəngin bitki örtüyünə malikdir. Ərazidəki bitki adları (ardıc,
armud, bənövşə, baldırğan, buğda, yarpız, sarımsaq, qamış, şatn, qoz və s.) əsasında fitotoponimlər
(Artız, Arcut, Baldırğanlıq, Baldırğanlı, Qozluca, Armudlu, Yarpızlı, Şamlıq, Bənövşəbuşt, Qamışgöl,
Qamışlı və s.) formalaşmışdır.
10. Qərbi Azərbaycanın toponimləri (oykonim, oronim və hidronimlər) mənaca
antropotoponim, etnotoponim, orotoponim, hidrotoponim, fitotoponim, zootoponim kimi
qruplaşdırılır.
Bununla yanaşı ərazinin toponimlərinin müəyyən qismi təsvir əsasında formalaşmışdır.
11. Ərazinin toponimləri quruluşca üç yerə (sadə, düzəltmə, mürəkkəb) bölünür.
12. İndi Ermənistan adlanan Qərbi
Azərbaycanda istər qədimdən, istərsə də müasir dövrdə
mövcud olan mahal, rayon, karvansara, məhəllə, körpü, qala, meydan, tarla, meşə, çöl və s. adlar da
tədqiqatdan kənarda qalmamışdır.
13. Ərazinin yaşayış məntəqələrinin əhalisinin etnik tərkibi ilk dəfə olaraq
konkret mənbələrə
istinadən verilmiş, ermənilərin haradan, nə vaxt köçürülmələri göstərilmişdir. Eyni zamanda hər hansı
yaşayış məntəqəsindən azərbaycanlıların nə vaxt deportasiya olunması da öz əksini tapmışdır.
14. Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərinin formalaşmasında iştirak edən sözlərin
başqa türk dillərində müxtəlif fonetik formalarda işləndiyi yeri gəldikcə qeyd edilir.