I e. n. Quliyev Tacəddin Fəzrəddin oğlu
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
-
idarəetmənin səmərəliliyini və ya məhsulun mənfəətli olmasını qiymətləndirən göstəricilər; -
işgüzarlığın aktivliyini xarakterizə edən göstəricilər; -
bazar möhkəmliyini qiymətləndirən göstəricilər; -
tədiyə qabiliyyətinin əsası kimi çıxış edən aktivlərin likvidli- yini qiymətləndirən göstəricilər. Qeyd edək ki, bazar münasibətləri şəraitində daha çox maraq doğuran göstəricilərdən ən başlıcası firmanın bazar mölıkəmliyini xarakterizə edən əmsalların təhlilidir. Təhlil zamanı bazar möhkəmliyini qiymətləndirən əmsallar dinamik baxımdan öyrənilir. Bu əmsallardan ən başlıcası muxtariyyət (sərbəstlik) əmsalıdır. Bu əmsal vasitəsi ilə fıiTnanm borc mənbələrindən qeyri ashlığı öyrənilir. Əgər əmsal 0,5 səviyyəsindədirsə, bu, yaxşı haldır. Yəni MƏ,„>0,5 bu isə 0 deməkdir ki, fımıa öhdəliklərini (borclarını) öz vəsaitləri hesabına örtə bilər. Əgər MƏ,„->1 olarsa, onda bu o deməkdir ki, firmanın maliyyə müstəqilliyi artır, əksinə MƏ,n—>0 olarsa azalma baş verir.
borclarının ümumi börclardakı payını xarakterizə etmək üçün tətbiq edilir.
aşağıdakı formuldan istifadə etmək daha məqsədəuyğun olardı; _ Yüksək likvidliyə malik aktivlərin məbləği Təcili öhdəliklər-l-qısamüddətli borclar Bu əmsal onu göstərir ki, firma qısamüddətli borclarının hansı hissəsini yaxın gələcəkdə örtə bilər. Bu əmsalın normal məhdudiyyəti belədir: Mlık>0,2-0,5 3. Emitentlərin və firmaların maliyyə vəziyyətləri üzrə reytinqlərinin kompleks qiymətləndirilməsi İllik hesabatın məlumatları əsasında aparılan kompleks maliyyə təhlili müəssisə və fimranın iqtisadi fəaliyyətinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fəaliyyətin qiymətləndirilməsi maliyyə təhlilinin ilkin mərhələsində aparılır. Bu zaman analitik işlərin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirilir (buna bəzən qabaqcadan qiymətləndirmə də deyilir). Sonra isə son mərhələdə təlüil üzrə işlər yekunlaşır və firmanın fəaliyyətinin son qiymətləndirilməsi prosesi baş verir. Qeyd edək ki, son qiymətləndimıə konkret stiua- siyalarda firmanın idarəedilməsi üzrə optimal qərarların qəbul edilməsində xüsusi və vacib infomıasiya mənbəyi kimi çıxış edir. Bazar münasibətləri şəraitində mülkiyyət fomıalarından asılı olmayaraq müəssisə və fımıalarm maliyyə vəziyyətini və onların işgüzar aktivliyini xarakterizə edən informasiyaya maraq artır. Belə ki, bazar münasibətlərinin bütün subyektləri, o cümlədən təsisçilər (səhmdarlar), sərmayəçilər (investorlar), kommersiya bankları, qiymətli kağızlar bazarı, mal göndərənlər, istehlakçılar, sığorta şirkətləri və hətta reklam agentləri öz partnyorlarmın rəqabətqabiliyyətli olmalarını və onların etibarhğını bir mənalı qaydada qiymətləndiımək- də maraqlıdırlar. Qeyd edək ki, qiymətləndimıə prosedum müxtəlif kriteriyalardan istifadə etməklə bir sıra metodlar vasitəsi ilə həyata keçirilir. Buna misal olaraq yuxarıda adı çəkilən balla qyiəmtləndir- mə üsulunu göstərə bilərik. Lakin qeyd edək ki, dünya praktikasında, 0 cümlədən qonşu Rusiya Federasiyasında bazar münasibətləri şəraitində müəssisə və fırmalann reytinqlər üzrə maliyyə vəziyyətini və işgüzar aktivliyini kompleks-müqayisəli qaydada təhlil etmək üçün (qiymətləndimıək üçün) maliyyə təhlilinin nəzəriyyəsinə və metodikasına müvafiq olan üsul fəaliyyət göstərir. Reytinq üzrə qiymətlən- diırnə prosesini həyata keçinnək üçün təhlil işini aşağıdakı mərhələlər üzrə qınmaq lazımdır; çıxış infoımasiyasının toplanması və emalı prosesi; müəssisə və fımıanın reytinq-maliyyə vəziyyətini qiymətləndirmək üçün istifadə olunan göstəricilər sisteminin əsaslandırılması və təsnifləşdirilməsi; yekun göstəricilərin hesablanması; müəssisə və fır- malann maliyyə reytinqi üzrə təsnifləşdirilməsi. 52
Yekun reytinq qiymətləndimıə müəssisə və finnanm maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən parametrlərin və ya göstəricilərin hamısını nəzərə alır. Qiymətləndirmə zamanı firmanın istehsal imkanlarını, onun məhsullarının rentabelliyini, istehsal və maliyyə resurslarından səmərəli istifadə etməsi və s. kimi göstəricilər haqqında məlumatlardan istifadə edilir. İndi də
maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən
və qiymətləndirmədə mühüm rol oynayan göstəricilər sistemi ilə tanış olaq:
və bazar möhkəmliyini qiymətləndirən göstəricilər.
rentabelliyi - 1 man. aktiv hesabına mənfəət
düşən xalis mənfəət
man. aktiv hesabına satışdan əldə edilən gəlir
digər maddi aktivlərin satışından mənfəət
1 man. əsas fond hesabına satışdan əldə edilən gəlir
kağızlar və s.)
dövriyyəsi - 1 man. dövriyyə vəsaiti hesabına satışdan əldə edilən gəlir
fondların və sair dövriyyədən kənar aktivlərin xüsusi vəsaitlərə nisbəti kimi
Ehtiyatlarla təmin olunma əmsalı - xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin 1 man. ehtiyata və xərcə nisbəti
53 4. 1 man. reallaşdırılmış məhsula düşən ümumi mənfəət
dövriyyəsi - 1 man, debitor borcların hesabına satışdan gəlir.
7. Xüsusi kapitalın verimi.
Müəssisə və firmaların reytinqləri üzrə müqayisəli şəkildə maliyyə vəziyyətinin təhlilini apannaq üçün konkret olaraq bir müəssisə etalon kimi götümlür. Belə ki, müqasiyəyə cəlb edilən müəssisə və firmaların müvafiq göstəricilər sistemi etalon kimi götürülən müəssisənin maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən göstəricilər sistemi ilə müqayisə edilir. Problemə bu cür yanaşma bazar münasibətlərində rəqabət praktikasına uyğun gəlir. Belə ki, hər bir əmtəə istehsalçısı çalışır ki, bu göstəricilər üzrə öz rəqabətlərindən irəlidə getsin. Beləliklə, müqasiyəyə cəlb edilmiş və təhlil olunan müəssisə və fınnanın reytinq qiyməti və onun əhəmiyyəti aşağıdakı fonnul vasitəsi ilə müəyyən edilir;
Burada:
Rj - J - müəssisənin reytinq qiyməti x,|, X
2 j...,x„| - təhlil olunan müəssisənin standartlaşdırılmış göstəriciləri. Müəssisə və firmaların reytinqləri üzrə maliyyə vəziyyətlərinin qiymətləndirilməsi üçün vacib olan göstəricilər sistemi onların illik hesabat fomıalanndan, o cümlədən balansdan və maliyyə hesabatlarından götürülür. Və ən nəhayət, göstəricilər cədvəl kimi qruplaşdırılır. Lakin təəssüflə qeyd etmək olar ki, respublikamızda bu günə qədər fəaliyyət göstərən illik hesabat formaları, o cümlədən balans və maliyyə hesabatı informasiya baxımından çox kasıbdır. Yəni, 54
oradakı göstəricilər sistemi müəssisə və firmaların maliyyə vəziyyətinin tam və dəqiq şəkildə öyrənilməsinə imkan vemıəyir. Bu isə öz növbəsində müəssisə və firmaların maliyyə vəziyyətləri üzrə reytinqlərin qiymətləndirilməsində çətinlik yaratmış olacaqdır. Son olaraq qeyd etmək istəyirik ki, reytinqin qiymətləndirilməsi bütövlükdə respublika iqtisadiyyatının bazar münasibətləri şəraitində dinamik inkişafını müəyyən etməkdə və eləcə də müəssisə və firmalar arasında sağlam rəqabətin yaranmasında mühüm rol oynaya bilər. Məsələn, Borçalı quberniyasında fəaliyyət göstərən fermer təsərrüfatlarının maliyyə vəziyyətini əks etdirən göstəricilər' sistemini etalon kimi götürülən “Abusəddin - İmirhəsən” fermer təsərrüfatı ilə müqayisə etməklə bu qonşu təsərrüfatlar arasındakı rəqabətin səviyyəsini və onların nə dərəcədə rəqabətə tab gətirmələrini müəyyənləşdirmək olar. 55
Fəsil X. Biznes planın təşkili xüsusiyyətləri 1. Biznes planın sahibkar üçün əhəmiyyəti Biznes plan dedikdə nə başa düşülür? Hər bir mülkiyyətçi və ya finna sahibi əvvəlcə biznes planın mahiyyətini başa düşməli vo bundan sonra onun təşkilinə və icrasına başlamalıdır. Beləliklə, biznes plan - müəssisə və firmanın idarə olunması planını və eləcə də təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini dəyər ifadəsində əks etdirən rəsmi sənəddir. Sadə sözlə desək biznes plan reallığın və yerinə yetirilməsi mümkün olan məqsədlərin smetasıdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün planlaşdırma prosesi, sizin malik olduğunuz maliyyə informasiyası yaxından öyrənildikdən sonra əsaslandırılmalıdır. Bu, öz növbəsində sizə reallıqları gönnəyə və səhv subyektiv fikirlərdən əl çəkməyə şərait yaradacaqdır. Biznes plan əsasən iki prinsip üzrə təşkil olunur; birincisi, firmanın gələcək fəaliyyətindəki məqsədin müəyyənləşdirilməsi və ikincisi, dövrü olaraq əldə edilmiş nəticələrin qarşıya qoyulmuş məqsədlərlə müqayisəsi. Plan təşkil edilən zaman bir sıra amillərin xüsusiyyətlərini, o cümlədən fımıanın idarə olunması üzrə çətinlikləri, onun gəlirinin səviyyəsini, inflyasiyanın faizini və s. nəzərə almaq lazımdır. Gələcək il üçün təşkili nəzərdə tutulan biznes plan cari il başa çatmamış bir neçə ay əvvəl işlənib hazırlanmalıdır. Qeyd edək ki, iri müəssisələrdə hazırlanmış biznes plana görə məsuliyyət menecerlər qrupuna daxil olan şəxslərin, o cümlədən, mühasibin, maliyyəçinin (xəzinədarın), satış istehsal üzrə menecerlərin üzərinə düşür. Müasir şəraitdə müxtəlif müəssisə və firmalarda biznes planın təşkilinin müxtəlif metodlarından istifadə edilir. Ən geniş yayılmış metod “sıfırdan başlama” və keçən illik plan (smeta) məlumatları əsasında işləmə metodudur. 56
2. Biznes-planın təşkili və onun əsas bölmələri Biznes - plan aşağıdakı smetalardan ibarətdir; 1.
2.
İstehsal; 3.
Satılmış məhsulun maya dəyəri; A)
İstehsal xərcləri (material xərcləri, əmək haqqı xərcləri, amortizasiya xərcləri_. B)
Əlavə xərclər. 4.
Cari xərclər (kommersiya xərcləri); 5.
Mənfəət və zərərlər; 6.
Kapital qoyuluşları üzrə xərclər. Satış planı (smetası). İndiyə qədər bizim əmtəə istehsalçıları, hər şeydən əvvəl, məhsul istehsalının planlaşdırılması ilə məşğul olurdular. Bu isə məlum səbəblərdən irəli gəlirdi. İndi isə müəssisə və firmalar əvvəlcə satış planının təşkili ilə məşğul olmalıdırlar. Bu əsasən iki səbəbdən irəli gəlir: birincisi, bazar münasibətlərində kommersiya fəaliyyətinin fəallığı, ikincisi isə satışın həcminin, firmanın mənfəətinin artamasma təsir edən amillərlə birbaşa əlaqəsi. Satış planı əsasən aşağıdakı məlumatlara malik olmalıdır: -
həcmi; -
hər bir əmtəə vahidinin satış qiyməti. Qeyd edək ki, satış planına daxil olan məlumatlar, yəni satışın həcmi və məhsul vahidinin satış qiyməti ölkənin rayonları üzrə təsnifləşdirilməlidir. Bunu aşağıdakı cədvəlin məlumatlarından görmək olar:
qiyməti /man/
D - əmtəəsi 528000
5227200 A - rayonu 208000
9,90 2059200
I B - rayonu 162000
9,90 1603800
V - rayonu 158000
9,90 1564200
57 Z - əmtəəsi A - rayonu B - rayonu V - rayonu
280000 111600
78800 89600
16.50 16.50
1650 4620000 1841400
1300200 1478400
Cəmi satışdan X X 9847200 əldə edilən
0/ gəlir
Satış smetası gələcək dövr (il) üçün proqnozlaşdırılan zaman bir sıra amillərin təsiri, o cümlədən bu monoqrafiyada nəzərdə tutulan “Satışın təhlili” fəslindəkiləri mütləq nəzərə almaq lazımdır (bax. cədvəl N»6-9). Konkret olaraq dövrün axırma əmtəə qalığı, il ərzindəki əmtəə istehsalı, artıq və əskikgəlmələr və s.
Finna istehsalını planlaşdıran zaman öz istehsal potensialını mütləq satış və material məsrəfləri smetası ilə əlaqələndirməlidir. Belə ki, natural ifadədə istehsal planı aşağıdakı hissələr əsasında müəyyənləşdirilir ki, bunu da cədvəl məlumatlarından əyani şəkildə görmək olar: ■ Firmanın istehsal planı Cədvəl 14. N o
58 Bu qaydada planlaşdırma həmçinin fımıanm istehsal gücü ilə material ehtiyatlan arasındakı optimal nisbəti yaratmağa imkan verir. Satılmış məhsulun maya dəyərinin planlaşdırılması. Planlaşdırma zamanı, hər şeydən əvvəl, əmtəə ehtiyatlarının gözlənilən miqdarda və həmçinin natural və dəyər ifadəsində qiymətləndirilən material məsariyləri, əmək haqqı üzrə xərclər və əlavə xərclər əsas götürülür. Cədvəl 15. No
Xərc maddələri
Məbləğ 1
Material xərcləri
1617400 2
Əmək haqqı xərcləri
2984400 3
Əlavə xərclər
2089080 4
Satış üçün hazırlanan məhsulların cəmi maya dəyəri:
6690880
Mənfəət və zərərlər planı (smetası). Bu plan satış, maya dəyəri smetasınlakı məlumatlar əsasında təşkil edilir. Qeyd edək ki, mənfəət planı işlənən zaman firma sahibləri sair mənfəət mənbələrini, sair xərcləri və mənfəətə görə büdcəyə ödəmələri də nəzərə almalıdırlar. Mənfəət planı aşağıdakı qaydada təşkil edilir: 1.
2.
Satılmış məhsulun maya dəyəri - 6690880 3.
Balans mənfəəti (1-2) - 3156320 4.
Mənfəət vergisi /27%/ (3x4:100) - 946896 5.
Xalis mənfəət (3-4) - 2209424 Kapital qoyuluşlarının (xərclərin) planlaşdırılması. Kapital xərcləri smetası cari və perspektiv müddət baxımından fumanın əsas vəsaitlərinin alınmasına sərf edəcəyi vəsaiti nəzərlə tutur. Bu cür xərclərə ehtiyat, xüsusən əsas vəsaitlər fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəldikdə və ya sonradan istismarı iqtisadi cəhətdən səmərəli olmadıq- da silinən zaman yaranır. Bundan başqa siz fınnanızm istehsal gücünün artmasını da planlaşdıra bilərsiniz. Lakin bu zaman iki amilin təsümi nəzərdən qaçımıamalısımz: birincisi, istehsal etdiyiniz məhsullara olan tələbatın artması, ikincisi, yeni istehsal xətlərinin işə salınması. ‘ 59 “QANLTN”“ nəşriyyatı, Bakı 370033 Ağa Neməlıılla küçəsi, 44. Tel/faks: 678 887. Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|