Historia filozofii

 
39
drugiej matematyczna, dała też szczególne piętno filozofii pitagorejskiej. 
PITAGORAS żył w VI w. p.n.e.; 570 r. jest podawany jako rok jego urodzenia, a 497 jako rok śmierci. 
Urodził się, podobnie jak i inni filozofowie VI wieku, we wschodnich jońskich koloniach, mianowicie na 
wyspie Samos. Ale w wieku lat około czterdziestu opuścił Jonie, która wszczynała wówczas walkę z 
Persami, i po licznych podróżach osiadł w koloniach zachodnich, w Wielkiej Grecji, gdzie znalazł 
pomyślniejsze warunki dla rozwoju życia umysłowego. Tam też roztoczył akcję reformatorską: jako jej 
narzędzie w mieście Krotonie założył związek znany pod nazwą pitagorejskiego; związek ten przetrwał 
swego twórcę i trudno dziś podzielić sprawiedliwie zasługi między założyciela związku a późniejszych 
jego członków. Zwłaszcza że Pitagoras sam żadnych pism nie zostawił, a te, które w następnych 
stuleciach pod jego imieniem kursowały w Grecji, były apokryfami. Późniejsi pitagorejczycy chętnie 
własne pomysły przypisywali założycielowi związku, chcąc je poprzeć jego autorytetem i dać im, jak to 
było w Grecji zwyczajem, pozory odwiecznej mądrości. W ten sposób stworzyli fikcyjną postać 
Pitagorasa jako twórcy tego, co było dziełem szeregu pokoleń; i tak osnuli go legendą, że jej już w 
starożytności od prawdy nie umiano oddzielić. Już Arystoteles nie odróżniał poglądów mistrza od 
poglądów jego uczniów i mówił tylko ogólnie o „pitagorejczykach". 
Sam Pitagoras dał zapewne początek religijnym, etycznym i politycznym ideom, głoszonym przez 
pitagorejski związek. Mniej natomiast jest pewne, czy był także inicjatorem idei naukowych 
pitagoreizmu; w każdym razie nie stworzył całej nauki pitagorejskiej, która należy do późniejszej fazy w 
rozwoju kultury umysłowej i była dziełem wielu jednostek. 
ZWIĄZEK PITAGOREJSKI, choć brał czynny udział w walkach partyjnych w Grecji, nie był zasadniczo 
związkiem politycznym, lecz etycznym; przyłączył się do politycznej 
partii arystokratycznej w nadziei, że przez nią urzeczywistni swe surowe i konserwatywne hasła moralne. 
Były to hasła doryckie; i już w starożytności uświadamiano sobie różnicę między surowym, doryckim 
trybem myślenia i życia, jaki Pitagoras wprowadził w Wielkiej Grecji, a jońskim, jaki panował we 
wschodnich koloniach. Połączenie związku z kierunkiem politycznym zdecydowało o jego losach, które 
cechowała nagłość powodzeń i upadków, właściwa organizacjom politycznym. Po r. 440 związek 
polityczny pitagorejczyków został rozbity. 
Nie był to zresztą związek o celach czysto etycznych, lecz więcej jeszcze religijnych. Właściwym 
podłożem związku były wierzenia religijne, do których pitagorejczycy dostosowali swe przepisy etyczne. 
W Grecji, pod wpływem Wschodu i Tracji, zaczęły się wówczas tworzyć związki religijne, oparte na 
tajnych naukach i misteriach, czyli zabiegach znanych wtajemniczonym, a mających umożliwić duszom 
obcowanie z bóstwem. Misteria apollińskie odbywały się w Delfach, misteria poświęcone bogom 
podziemnym - w Eleuzis; śpiewak Orfeusz uchodził za tego, który wprowadził misteria, i pod jego 
wezwaniem istniał związek orfików. Celem misteriów było obcowanie z bóstwem: były to najczyściej 
religijne objawy, jakie znała Grecja. Pitagoras, wtajemniczony w misteria apollińskie i orfickie, stworzył 
związek religijny dla ich kultywowania; w związku wprowadził nie tylko pewien tryb nabożeństw, ale też 
i reguły życia, tak iż związek stał się związkiem etycznym; chcąc zaś zrealizować swe idee utworzył obóz 
polityczny. Nie znalazłszy ku temu odpowiednich warunków w Jonii, przeniósł swe poczynania do 
Wielkiej Grecji. Taka była geneza związku pitagorejskiego. 
Związek ten jednakże zginąłby może w zapomnieniu, wraz z wieloma sektami greckimi, a w każdym 
razie nie wszedłby do dziejów filozofii, gdyby nie to, że jako jeden ze środków oczyszczenia duszy 
pielęgnował pracę naukową. Gdy inne sekty jako środek mistyczny do wyrwania duszy z ciała i 
połączenia jej z bóstwem stosowały muzykę i tańce oszałamiające, on kładł nacisk na życie ascetyczne i 
pracę badawczą. Przez to związek pitagorejski stał się ośrodkiem badań naukowych. W V w. dokonał się 
w związku rozłam: na „akuzmatyków" i „matematyków". Pierwsi chcieli pielęgnować w związku ducha 
orfickiego i przylgnęli do jego tradycji mistycznych i sakramentalnych; drudzy, nie porzucając związku 
ani wiary akuzmatyków, chcieli jednakże być przede wszystkim ludźmi nauki i na tym polu służyć 
związkowi. U pierwszych wzięły górę mistyczne tajemnice, u drugich - dążność do racjonalnych 
wyjaśnień. Ci przetworzyli związek religijny w szkołę naukową. 
Z tego, co sam Pitagoras zaledwie może zapoczątkował, szkoła pitagorejska wytworzyła rozległy system 
naukowy i zdecydowane stanowisko filozoficzne. 
WIERZENIA PITAGOREJSKIE, podobnie jak orfickie, dotyczyły duszy i metempsychozy, a treścią swą 
daleko odbiegały od filozofii Jończyków; sprowadzały się do kilku dogmatów: 1) Dusza istnieje 
oddzielnie od ciała (inna rzecz, że pitagorejczycy, jak wszyscy Grecy owych czasów, duszę wyobrażali 

---

 
40
sobie na podobieństwo ciała). 2) Dusza może łączyć się z dowolnym ciałem. „Według mitów 
pitagorejskich" - powiada Arystoteles - „każda dusza może wejść w każde ciało". Było to również 
wierzenie dość rozpowszechnione wśród Greków i znajdujące swój wyraz w uznawaniu „metamorfoz" 
ludzi w zwierzęta. 3) Dusza jest trwalsza od ciała. Trwa nawet wtedy, gdy ciało ginie; jest bowiem 
doskonalsza i potężniejsza od ciała. 4) Ciało jest dla duszy więzieniem. To było już wie- 
rżenie właściwe specjalnie orfikom i pitagorejczykom; wyrosło na tle przekonania o doskonałości, 
potędze i trwałości duszy, którą znikome i łatwo zniszczalne ciało może tylko krępować i więzić. 5) 
Dusza jest więziona w ciele za popełnione przez nią winy. Ucieleśnienie duszy jest wynikiem jej upadku: 
była to właściwa pitagorejczykom, choć nie im jednym, próba wytłumaczenia, dlaczego dusza znajduje 
się w tym poniżającym ją związku z ciałem. 6) Dusza będzie wyzwolona z ciała, gdy się oczyści, a 
oczyści się, gdy odpokutuje za winy. Pokutą dla duszy jest właśnie wcielanie się; będzie wolna, gdy 
przejdzie koło wcieleń. Inny sposób oczyszczenia - kary piekielne - uznawany przez orfików, nie 
znajdował wiary u pitagorejczyków. 7) Życie cielesne ma zatem cel: służy wyzwoleniu duszy. A i życie 
pozagrobowe, które dla większości Greków było smutnym i bezcelowym błąkaniem się cieni, uzyskało w 
tych sektach religijnych swój sens. Z wiary zaś w ponawiające się wcielenia wynikały przepisy etyczne, 
jak wegetarianizm (by nie zjeść wcielonej istoty duchowej) lub zakaz składania przysięgi (by nie skłamać 
wobec zobowiązań danych w innych wcieleniach). 8) Nieszczęściu, jakim jest wcielenie, można 
zapobiegać przez praktyki religijne. Takimi praktykami były misteria. Służyły na to, by przyśpieszyć 
zwolnienie duszy lub by na czas jakiś zwolnić ją z więzów ciała i dać jej chwilową ulgę. Misteria miały w 
sektach postać nabożeństw, ale pitagorejczycy za równie skuteczne uważali życie ascetyczne, pobożne i 
sprawiedliwe - „pitagorejski tryb życia". 
Ta tajna nauka o duszy z gmin religijnych Grecji, przez Pitagorasa, dostała się do środowiska ludzi 
uprawiających filozofię. 
UCZENI PITAGOREJSCY. Nazwiska pitagorejczyków mało są znane; tłumaczy się to tym, że emulacja 
i chęć wyróżnienia się osobistego, typowa cecha Greków, była potępiana przez pitagoreizm. Wiadomo, że 
jedna ich część - tzw. „matematycy" - specjalnie poświęcała się nauce. Za pewne uchodzić może, że 
zdobycze filozoficzne i naukowe szkoły osiągnięte zostały dopiero w późniejszych pokoleniach 
„matematyków"; nie były dziełem samego Pitagorasa ani też Filolaosa, którego historycy XIX w. mieli za 
głównego uczonego pitagorejskiego, a który był, jak się zdaje, myślicielem mało samodzielnym. 
Rozkwit naukowy szkoły przypadał na przełom V i IV w., czas tzw. „młodych pitagorejczyków"; 
wówczas wybitnymi członkami szkoły byli Archytas z Tarentu i Timaios z Lokri, których Platon 
odwiedzał we Włoszech, w następnej zaś generacji Eudoksos. Filolaos i Eurytas pod koniec V w. 
przenieśli naukę pitagorejską do samej Grecji i założyli związek w Tebach, a jeden z ich uczniów, 
Ksenofil, miał także szkołę w Atenach. W tym okresie szkoła pitagorejską wyszła ze swego italskiego 
odosobnienia i brała udział w ruchu naukowym wraz ze szkołą Anaksagorasa i Demokryta, a potem 
Platona i Arystotelesa. 
POGLĄDY NAUKOWE. 1. 
ODKRYCIA MATEMATYCZNE 
i 
AKUSTYCZNE
.
 
Prace naukowe, jakie uprawiano 
w związku pitagorejskim, dotyczyły przede wszystkim matematyki. „Tak zwani pitagorejczycy zajęli się 
pierwsi matematyką i pchnęli ją naprzód", pisze Arystoteles. Pierwsi zaczęli opracowywać naukowo 
dziedzinę, którą przed nimi rachmistrze i geometrzy zajmowali się praktycznie, a kapłani - symbolicznie; 
pitagorejczycy umieli znaleźć drogę naukową pomiędzy symboliką a praktyką. Zrobili z geometrii naukę, 
gdyż - jak mówi arystotelik Eudem - zaczynali od rozważania zasad, a nie materialnych przedmiotów. 
W geometrii odkryli dwa najważniejsze twierdzenia elementarne: o sumie kątów w trójkącie i twierdzenie 
noszące imię Pitagorasa, choć zapewne nie przez niego samego odkryte. Stawiali sobie również zadania 
konstrukcyjne, przy których rozwiązaniu powstały terminy: „parabola", „elipsa" i „hiperbola". W 
arytmetyce zajmowali się zwłaszcza klasyfikacją liczb: rozróżniali parzyste i nie, będące i nie będące 
kwadratami, doskonałe i nie, odróżniali liczby niewymierne. Tworzyli dopiero początki matematyki i 
dowody ich były jeszcze prymitywne; twierdzenia o sumie kątów w trójkącie dowodzili oddzielnie dla 
trójkątów równobocznych, równoramiennych i nierównoramiennych, stopniowo tylko uogólniając 
wyniki. Szczególnie ważne było, że liczby traktowali łącznie z wielkościami przestrzennymi (stąd np. 
zachowana po dziś nazwa liczb „kwadratowych"); właśnie przy stosowaniu liczb do geometrii zauważyli 
liczby niewymierne. 
Zajmowali się też akustyką: w związku z muzyką, która, wedle ich wierzeń, miała moc oczyszczającą. I 
tu zrobili doniosłe odkrycia: najpierw, że przyczyną dźwięku jest ruch, a następnie, że dźwięki muzyczne 

---