Religie Wschodu Temat 9: Hinduizm I tradycja indyjska

Religie Wschodu

Temat 9: Hinduizm
I) Tradycja indyjska

- Wedy

Wedyjska wizja świata

- Upaniszady

Filozofia upaniszadów
II) Wyznania hinduizmu

- Trimurti: Brahma, Wisznu i Śiwa

- siwaizm

- wisznuizm

III) Filozofia hinduska

- Klasyczne szkoły bramińskie - zarys problematyki

- Sześć systemów bramińskich

- Indyjska filozofia przyrody (wajsieszika)

- Szkoła epistemologiczno-logiczna (njaja)

- Filozofia dualizmu i ewolucji (samkhja)

- Metody i doświadczenia jogi (yoga)

- Szkoła religijnego rytuału (mimamsa)

- Szkoła idealistycznego monizmu (vedanta)
IV) Hinduscy mędrcy i święci

- Nauki Riszi Wasziszty (Yogavasiśta)

- Ramana Mahariszi
Hinduizm – określenie zbiorcze na grupę wierzeń religijnych, wyznawanych głównie na Półwyspie Indyjskim. Rozmaite odłamy hinduizmu wyznaje prawie miliard ludzi, z których ok. 910 milionów mieszka w Indiach i Nepalu (łącznie). W związku z tym hinduizm, traktowany zbiorczo, jest trzecią pod względem liczby wyznawców religią świata.

Istnieje bardzo wiele odłamów hinduistycznych, różniących się zarówno wierzeniami na temat boskości jak i praktykami. Ich wyznawców łączy przede wszystkim:

1. 
   Szacunek dla świętych ksiąg – Wed
   
2. 
   Wiara w reinkarnację
   
3. 
   Wiara w prawo akcji i reakcji (karma)
   
4. 
   Dążenie do wyzwolenia, różnie rozumianego przez poszczególne odłamy.
   

Hinduizm ma ogromny zbiór świętych pism. Dzieli się je na śruti – literaturę wedyjską – Wedy oraz smriti – literaturę początkowo niekanoniczną, w skład której wchodzą eposy: Ramajana i Mahabharata (na szczególną uwagę zasługuje jedna z jej ksiąg – Bhagawadgita), Purany oraz Manusmiyti. Istnieją również inne księgi uznawane za święte tylko przez niektóre hinduistyczne odłamy bądź ruchy religijne.

Dawniej hinduizm badano głównie jako strukturę opozycyjną do uniwersalistycznych religii Indii (buddyzmu czy islamu), zwracając uwagę głównie na to, że nie ma on jednolitej struktury organizacyjnej, formy kultu i doktryna są zmienne i płynne, nie ma rozbudowanych, uniwersalnych instytucji. Obecnie zwraca się jednak uwagę na to, że obraz akcentujący wyłącznie te czynniki nie jest pełny.

Generalnie hinduizm uznaje, że każda wiara, która prowadzi do Boga, jest dobra.



Ad I) Tradycja indyjska
Wedy

Wedy, Weda (dewanagari वेद , "wiedza"; podobieństwo tych słów wynika ze wspólnego, indosłowiańskiego źródła językowego) – święte księgi hinduizmu, najstarsza grupa religijnych tekstów sanskryckich, które stanowiły całość ówczesnej wiedzy człowieka o świecie ludzi i bogów; antologia tekstów z różnych okresów, o różnej tematyce, budowie i przeznaczeniu.

Sukcesja przekazu

Wedy to wiedza o świecie, która istniała od zawsze; nie była tworem ludzkim, lecz jedynie została objawiona ryszim – wieszczom-poetom. Wedy dzielą się na trzy rodzaje:

- śruti – "objawienie", dosłownie "to, co usłyszane"

- smriti – "zapamiętane"

Najstarsze i najświętsze księgi to cztery sanhity (zbiory), które służyły jako "mszały" w obrzędzie ofiary wedyjskiej (śrauta, jadźńa):

- Rygweda – "wiedza hymnów pochwalnych" (ryć) – 1028 hymnów ułożonych w dziesięć mandali

- Jadźurweda – "wiedza formuł ofiarnych" (jadźus)

- Samaweda – "wiedza śpiewów ofiarnych" (saman)

- Atharwaweda – "wiedza zaklęć magicznych" – zbiór formuł magicznych, najpóźniej włączony do kanonu.

Upaniszady

Upaniszady (dewanagari उपनिषद्, upaniṣad) – najpóźniejsze, bo pochodzące z VIII-III w. p.n.e., teksty, należące do wedyjskiego objawienia (śruti) o treści religijno-filozoficznej. Stanowią kontynuację filozofii spekulatywnej brahman, rozwinęły m.in. doktrynę brahmana, atmana, transmigracji (samsara), karmana.

Najstarsze upaniszady, zwane "wedyjskimi", spisane są prozą i stanowią przedłużenie tradycji aranjak. Są to: Brihadaranjaka, Ćhandogja, Aitreja, Kauszitaki, Kena i Taittiria.

W 1657 roku uczeni z Benaresu na polecenie księcia Dara Shikoh przełożyli na język perski zbiór upaniszad, zaś francuski indolog Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron przełożył ten wybór na łacinę w pracy Oupnek'hat, opublikowanej w latach 1801-1802.
Filozofia upaniszad

W Upaniszadach świat opisywany jest jako ułuda czy iluzja (maja). Prawdziwy jest natomiast Brahman (Absolut) - wszechobecny, pozbawiony wszelkich atrybutów byt, który podtrzymuje wszechświat i jest źródłem każdej rzeczy. Świat materialny jest widzialnym przejawem Brahmana. Prawdziwą naturą każdej istoty jest odróżniana od ciała i umysłu Jaźń (Atman). Jest ona utożsamiana z Brahmanem, jednak maja uniemożliwia istotom dostrzeżenie tego.

Według Upaniszad każda żyjąca istota podlega reinkarnacji; pewien czas po śmierci wciela się w inną istotę, która może być wyższa lub niższa ewolucyjnie –zależy to od jej uprzednich uczynków (karmana). Każda istota poprzez swe czyny, myśli słowa itp. zbiera karmana – negatywnego bądź pozytywnego - który jest odpowiedzialny za jej przyszły dobrobyt lub cierpienia. Zakończenie procesu reinkarnacji następuje dzięki osiągnięciu mądrości duchowej (dźńana); oznacza ona poznanie Brahmana i zjednoczenie się z nim. Upaniszady wyróżniają cztery zjawiska świadomości: jawa, sen, głęboki sen oraz zjednoczenie z Brahmanem.

Ad II) Wyznania hinduizmu
Trimurti: Brahma, Wisznu i Śiwa

Trimurti (dewanagari त्रिमूर्ति, także: Trójca hinduistyczna) – w hinduizmie wyobrażenie trzech aspektów boga w formach Brahmy, Wisznu i Śiwy. Każda z postaci ma określoną rolę do spełnienia w cyklu życia wszechświata: Brahma go stwarza, Wisznu utrzymuje, a Śiwa unicestwia.

Brahma (dewanagari ब्रह्मा) – W każdym z niezliczonej ilości wszechświatów, stwarzanych przez Mahawisznu Brahma jest pierwszą żywą istotą, zrodzoną z formy virat - kwiatu lotosu, wyrastającego z jeziora umiejscowionego w pępku Garbhodakaśaji Wisznu, stąd bierze się jego inne imię Aja. Brahma jest stwórcą pierwszych żywych istot i „kontrolerem” Wszechświata. Ponieważ nie posiada materialnego ojca, zwany samonarodzonym - svayambhu. W czasie częściowego unicestwienia Wszechświata zapada w sen (joganidra), a w czasie następnego stworzenia ponownie rodzi się w taki sam sposób.

Wisznu (hindi: विष्णु) – symbolizuje utrzymujący aspekt boga, najczęściej identyfikowany z dwoma swoimi Awatarami: Kryszną i Ramą.

Awatar

Celem zstąpienia do materialnego świata w postaci awatara jest wyzwolenie swoich wielbicieli i ukaranie niegodziwców. Zawsze, kiedy tylko i gdzie tylko zamierają praktyki religijne, i zaczyna szerzyć się bezbożność, Wisznu zstępuje osobiście. Jego misją jest również odnowienie zasad religii. Oto niektóre z dziesięciu awatarów Wisznu:

- Matsja, ryba; uratował w tej postaci świat przed potopem

- Narasinha, człowiek-lew (nara – człowiek, sinha – lew); uratował wszechświat przed demonem Hirakanjaśipu, który zmusił wszystkie istoty, oprócz swego syna Prahlady, do oddawania mu (Hirakanjaśipu) czci. Narasimha przywrócił wszechświatowi prawdziwą religię i zabił Hirakanjaśipu

- Rama, Ramaćandra, książę i król Ajodhji, drugie najistotniejsze wcielenie Wisznu; był uosobieniem wszelkiej cnoty i prawości. Główną jego misją było pokonanie złych demonów i podtrzymanie religii.

- Kryszna – najważniejszy awatara Wisznu. Żył na wsi jako pasterz krów, potem został władcą miasta Dwaraka. Pomagał Pandawom w wojnie Kurukszetra (choć sam nie brał w niej udziału), wygłosił Bhagawadgitę (jeden z najważniejszych świętych tekstów hinduizmu), uratował wielu ludzi przed negatywnymi energiami kalijugi, czyli ery najgorszego upadku moralnego.

- Budda (zwany "Zwodzicielem"). Istnieje spór co do misji jaką odegrał/miał odegrać, według niektórych interpretacji jego rolą było zakazanie ofiar ze zwierząt i wypróbowanie siły wiary w boga. Większość hinduistów uważa, że dziewiątym awatarą był nie Balarama, lecz Budda.

- Kalkin ("wieczność" lub "czas" lub "niszczyciel wszelkiej niegodziwości")- jest oczekiwany pod koniec kalijugi – obecnie trwającej epoki. Wyobrażany jako jeździec na białym koniu, ma zniszczyć zło, i doprowadzić nas do kritajugi (ery najwyższej moralności). Część hinduistów uważa, że ta inkarnacja już nastąpiła.

Dziesięciu awatarów Wisznu (XIX w.)

Śiwa (sanskr. शिव – łaskawy, przychylny) – symbolizuje unicestwiający i odnawiający aspekt boskości. Przez śiwaitów uważany jest za Boga jedynego, tożsamego z bezpostaciowym wszechprzenikającym Brahmanem. Śiwa nosi 1008 imion i przedstawiany jest najczęściej jako Nataradźa – mistrz tańca, ale także jako jogin i asceta, jako dobroczyńca, głowa rodziny oraz jako niszczyciel.



Posąg Śiwy

Wisznuizm

Wisznuizm (nazywany przez wielu wyznawców waisznawizmem (ew. wajsznawizmem) od oryginalnej nazwy sanskryckiej) – gałąź hinduizmu, w której Wisznu lub jeden z jego awatarów wielbiony jest jako Bóg. Najpopularniejszą religią wisznuicką jest krysznaizm.

W ramach wisznuizmu powstało wiele szkół, ale wszystkie opierały się na autorytecie Bhagawad Gity oraz Bhagawatapurany. Do największych teoretyków wisznuizmu zalicza się: Ramanaudźę, Nimbarkę, Madhwę, Wallabhę i Ćajtanję.

Kryszna w towarzystwie gopi

Gopi – w hinduizmie określenie młodej kobiety, pasterki krów bez reszty oddanej Krysznie.

W wisznuickich pismach i przekazach gopi potajemnie wymykały się nocami ze swoich domów, by móc spotkać się z Kryszną i tańczyć z nim na brzegu Jamuny. Związek gopi z Kryszną określany jest terminem rasa lila, oznaczającym miłosne zabawy. Wśród głównych stu ośmiu gopi najważniejszą jest Radharani.

Śiwaizm

Śiwaizm, siwaizm (sanskrycka litera श transliterowana i wymawiana jest jako "ś") – monoteistyczny odłamhinduistyczny uznający Śiwę za jedynego Boga. Śiwaici uważają, że Bóg jednocześnie znajduje się w całym wszechświecie i wszystkich jego stworzeniach (immanencja), a także poza nim (transcendencja). Podobnie jak w przypadku innych religii hinduistycznych, śiwaici uznają istnienie wielu innych pomniejszych bogów, ale są oni zwykle widziani jako manifestacje Śiwy, taka odmiana monoteizmu nazywana jest monizmem.

Wyznawcy śiwaizmu uważają, że cały świat to maja, dużą rolę w śiwaizmie odgrywa joga i asceza. Ważnym symbolem kultu śiwaickiego jest linga. Śiwaizm stanowi 25-30% wyznawców hinduizmu, precyzyjniej to jakieś 300-350 milionów wyznawców (śivabhaktas) na całym świecie.

Podstawą praktyki duchowej śiwaitów jest joga oraz tantra ujęte w dwanaście sukcesyjnych linii przekazu. Podstawowe pisma religijno-mistyczne to Śivapurana oraz Lingapurana. Śiwaizm dzieli się na północnoindyjski (kaszmirski) oraz południowo indyjski (tamilski) w bardzo rozbudowanej oprawie kultowej. Tantra to w zasadzie najstarsza nazwa dla tradycji duchowej obecnie określanej mianem śiwaizmu. Śiwaizm północnoindyjski stał się podstawą dla rozwoju buddyzmu i tantry buddyjskiej.


Statua Śiwy w Bangalore
Ad III) Filozofia hinduska

- Klasyczne szkoły bramińskie - zarys problematyki

- Sześć systemów bramińskich

- Indyjska filozofia przyrody (wajsieszika)

- Szkoła epistemologiczno-logiczna (njaja)

- Filozofia dualizmu i ewolucji (samkhja)

- Metody i doświadczenia jogi (yoga)

- Szkoła religijnego rytuału (mimamsa)

- Szkoła idealistycznego monizmu (vedanta)

Adwajtawedanta


Adi Śankara - twórca Adwajty

Adwajta (dewanagari अद्वैत वेदान्त -  advaita vedānta, niedwoistość ) – w filozofii indyjskiej monistyczny kierunek wedanty. Jego twórcą jest Adi Śankara.

Poglądy

Brahman

Według Adwajty jedynym realnym bytem jest Brahman. Jest to Absolut, przenika on cały wszechświat oraz wykracza poza niego, podtrzymuje go. Brahman jest Nirguna - bezpostaciowy. Znajduje się jednocześnie daleko i blisko, jest zarazem duży i mały. Nie da się go zniszczyć, nie ma wyższej rzeczywistości nad niego.

Brahman to również Bóg jedyny. Można go symbolicznie przedstawić pod dowolną postacią i oddawać jej dewocyjną cześć (bhakti), co pomaga w dotarciu do niego. Jest to wówczas Saguna Brahman - Brahman z atrybutami. Formą taką może być np. Wisznu, Śiwa, Dewi czy Ganeśa. Według Śankary form tych może być bardzo wiele, wszystkie są sobie równe i cześć oddawana dowolnej z nich jest kierowana do tego samego Nirguna Brahmana.

Atman

Śankara uważał, że prawdziwą naturą każdej istoty jest Atman co się często tłumaczy jako "Jaźń". Atman i Brahman jest jednym i tym samym. Toteż każda istota jest tak naprawdę Brahmanem - między nią a Brahmanem nie ma żadnych różnic. Nie doświadcza tego jednak, gdyż przeszkadza jej zasłona mai. Gdy zasłona ta zostanie zerwana, człowiek urzeczywistni to, że jest Brahmanem i doświadczy w pełni swej prawdziwej natury.

Maja

Śankara uważał, że cały świat nas otaczający jest mają, czyli iluzją, wytworem, sztuczką kuglarską "wyśnioną" przez Brahmana. Oddziela ona nas od naszej prawdziwej natury:

Atman-Brahman. U podstaw naszego trwania w mai leży awidja (niewiedza). Świat wokół nas nie jest całkowicie nieprawdziwy, w pełni tego słowa znaczenia, jest emanacją Brahmana, ale istnieje na jakby niższym poziomie.

Śankara wyróżniał trzy poziomy istnienia:

1. 
   Istnienie pozorne - sny, halucynacje itp.
   
2. 
   Istnienie empiryczne - świat, który dostrzegamy na jawie
   
3. 
   Istnienie absolutne - Brahman; Śankara podkreślał, że nie ma istnienia wyższego od Brahmana, nie da się go unieważnić
   

Przy przejściu z poziomu niższego do wyższego niższy poziom ulega unieważnieniu (badha). Gdy stajemy się Brahmanem świat wokół nas zostaje unieważniony podobnie jak unieważniamy nasze sny gdy się budzimy.
Ad IV) Hinduscy mędrcy i święci
Riszi Wasziszta i jego nauki (yogavāsiṣṭha)

Jogawasisztha ( sans: योग-वासिष्ठ , trl. yoga-vāsiṣṭha, właściwie yoga-vāsiṣṭha-rāmāyana ) – bardzo obszerny ( 32 tysiące ślok) starożytny indyjski poemat filozoficzny napisany w sanskrycie.

Jogawasisztha napisana jest w formie dialogu pomiędzy młodym księciem Ramą a ryszim ( mędrcem ) Wasiszthą - jego guru ( duchowym nauczycielem dharmy ). Stanowi ważne źródło informacji zarówno o systemie jogi, jak i adwajtawedanty. Książka ta wykorzystuje starożytną metodę nauczania poprzez powtórki tej samej treści w różnych kontekstach oraz przedstawiania tego co nieznane poprzez to co jest oczywiste .

Nauczanie Wasiszty to dźńanajoga, bazujące na doktrynie adwajtawedanty. Droga ucznia podzielona jest na siedem etapów (bhum). Osiagnięcie celu oznacza zrealizowanie mistycznego stanu turija.

Sam Wasisztha mówi o swoich naukach w następujący sposób:

(...) Takie ilustracje są przedstawiane w tym świętym piśmie w określonym celu i z określoną intencją. Nie mają one być rozumiane dosłownie ani ich znaczenie nie powinno też być nadinterpretowane.Gdy studiuje się te nauki w taki sposób, świat okazuje się być jedynie marzeniem sennym. Taki jest rzeczywisty cel ilustracji. Niechaj nikt o wypaczonym intelekcie nie interpretuje błędnie ilustracji przedstawionych w tym piśmie.



Przypowieści mają tylko jeden cel: umożliwić słuchającemu dotarcie do prawdy. Urzeczywistnienie prawdy jest tak ważne, że każdy rozsądny sposób dotarcia do niej jest uzasadniony, mimo iż same przypowieści mogą być fikcją. Przypowieści te mają na celu pokazanie prawdy i tylko ta część tych opowieści ma być wykorzystana, która prowadzi do tego celu, reszta powinna być zignorowana.


Turija – w klasycznej filozofii indyjskiej stan czystej, obserwującej świadomości (sakszi). W sanskrycie turija znaczy dosłownie "czwarty" (stan świadomości), obok stanu świadomości na jawie (dźagrata), stanu marzeń sennych (swapna) oraz stanu głębokiego snu (suszupti), Stan turija  łączący pozostałe trzy stany w jedno. Stan ten:

- jest porównywany jest do dźwięku świętej sylaby aum 

- może być wyjaśniany jako stan prostego atmana, nie ograniczanego niczym.


Ramana Mahariszi



Bhagawan Śri Ramana Mahariszi (tamilski இரமண மகரிஷி, dewanagari रामन महर्षि, (ur. 30 grudnia 1879, zm. 14 kwietnia 1950) – święty hinduizmu, mistrz duchowy (guru), mistyk, filozof z Tiruvannamalai w stanie Tamil Nadu w Indiach.

Droga duchowa

Ramana Mahariszi  Urodził się w we wsi Tirućuzhi w okolicy Maduraj (stan Tamil Nadu) w rodzinie bramińskiej. Jak sam stwierdził, nigdy nie podjął żadnej duchowej praktyki. W 1896 roku miał doświadczenie śmierci, które całkowicie zmieniło jego życie. Dzięki temu doświadczeniu zrozumiał, jaka jest jego prawdziwa natura. Porzucił dom i przybył do Tiruwannamalai, gdzie jest święta góra śiwaitów Arunaćala (Góra Czerwonego Płomienia). Przez pierwsze kilka lat siedział w świątyniach lub w ich pobliżu, prawie cały czas pogrążony w samadhi. To spowodowało prawie całkowite wyczerpanie ciała, bo prawie nic nie jadł. Następnie przeniósł się do jaskiń na zboczach góry, a gdy zyskał większą popularność, uczniowie jego założyli dwa aśramy. Najważniejszy z nich to Sri Ramanasramam, zlokalizowany przy trasie giripradaksziny.

Miał polskich uczniów i sympatyków, np. Wanda Dynowska (Umadewi), Maurycy Frydman. Książki o nim i dotyczące jego nauk wydawano również w języku polskim.

Nauczanie

Nauczał indywidualnie, zgodnie z charakterem uczniów. Dla tych, którzy byli kompetentni (posiadający silne wyrzeczenie lub jednopunktowy umysł) zalecał wnikliwe badanie siebie (ātmavicāra). Istotę tej metody oraz swoich nauk opisał w „Nan Yar?” oraz „Ulladu Narpadu”.

Wnikliwe badanie siebie to utrzymywanie ciągłej uwagi na świadomości swojej indywidualności (pozostawanie bez żadnej innej myśli oprócz myśli „ja”, która jest podstawą dla przejawiania się innych myśli) w taki sposób, że umysł staje się coraz bardziej subtelny i skupiony, dzięki czemu ostatecznie dociera do źródła myśli „ja”. W ten sposób następuje poznanie atmana (poprzez nirvikalpasamādhi), a także rozpoznanie nierzeczywistości myśli „ja” (umysłu).

Metoda ta również niszczy wszystkie predyspozycje (vāsanā) co jest jednoznaczne z osiągnięciem mokszy.

Samādhi – medytacyjne pochłonięcie, stan osiągany dzięki wytrwałej praktyce medytacji, polegający na głębokiej koncentracji niezakłóconej zewnętrznymi bodźcami. Samadhi nie polega na izolacji od świata, tylko na takim zjednoczeniu z nim, które wolne jest od lgnięcia do zjawisk.

Moksza (dewanagari मोक्ष ) – w hinduizmie, jodze i dźinizmie - ostateczne wyjście poza krąg samsary i tym samym zaprzestanie przyjmowania kolejnych wcieleń po śmierci (reinkarnacji).

W filozofii hinduistycznej moksza rozumiana jest jako wyzwolenie od iluzji (maja) wywołanej pełną identyfikacją umysłu z myślami oraz percepcjami zmysłowymi, uwięzionymi w świecie form: energii, materii, czasu, przestrzeni oraz zależności przyczynowo-skutkowych (karma), a przez to nie pozwalającymi na doświadczenie własnej prawdziwej natury - czystej świadomości, która nie ma żadnej formy.

Temat 9: Buddyzm
1) Książe Siddharta; Buddha Siakjamuni

- życie

- Oświecenie

- naucznie

2) Podstawowe buddyjskie nauki:

- Cztery Szlachetne Prawdy

- Prawo zależnego powstawania (pratityasamutapda)

- Droga do wyzwolenia

3) Medytacja
4) Odmiany buddyzmu:

- hinajana

- mahajana

- wadżrajana

5) Filozofia buddyjska; cztery szkoły

Buddyzm – system filozoficzny i religijny, którego założycielem i twórcą jego podstawowych założeń był żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e. Siddhārtha Gautama, syn władcy z rodu Śakjów jednego z państw-miast w północnych Indiach. W zależności od tradycji podaje się różne daty jego urodzin, jednak wszystkie źródła podają podobne fakty z jego życia, w związku z czym można je uznać za wiarygodny życiorys Buddy Śakjamuniego. W 2013 r archeolodzy w Nepalu odkryli ślady drewnianej struktury z VI w. p.n.e., będące pozostałością najstarszej buddyjskiej świątyni w miejscu narodzin Buddy. Ślady odsłonięto we wnętrzu świątyni Mai Dewi w Lumbini. Próbki przebadali specjaliści ze szkockiego Uniwersytetu w Sterling.

Buddyzm jest zaliczany do religii dharmicznych oraz do religii nieteistycznych. Słowo "buddha", używane obecnie w odniesieniu do Siddhārthy Gautamy, w sanskrycie i pāli oznacza dosłownie "przebudzony". Takie imię obrał Siddhārtha Gautama, kiedy zaczął głosić swoje nauki.

Buddyzm opiera się na Czterech Szlachetnych Prawdach głoszonych przez Siddharthę Gautamę, oraz na przedstawionej przez niego Ośmiorakiej Ścieżce, która prowadzić ma do ustania cierpienia.

Po śmierci Buddy, w ciągu pięciu wieków, nauki te rozprzestrzeniły się z subkontynentu indyjskiego na centralną, południowo-wschodnią i wschodnią Azję, aby współcześnie dotrzeć również na Zachód. Buddyzm od początku swojego istnienia był systemem o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały, a nawet wspierały.

Dane na temat liczebności buddystów na świecie są mocno rozbieżne — w zależności od źródeł podawane są liczby od 230 do 500 milionów. W 2008 roku na świecie było 380 mln buddystów, co daje buddyzmowi piąte miejsce wśród najliczebniejszych religii świata po chrześcijaństwie, islamie, hinduizmie i tradycyjnej, ludowej religii chińskiej 

1) Książe Siddharta; Buddha Siakjamuni

- życie

- Oświecenie

- naucznie

Siddhārtha Gautama, inaczej Śakyamuni (mędrzec, pochodzący z rodu Śakya) urodził się w Lumbini. Wychowywał się on w przepychu, w pałacu swego ojca. Zdawał sobie jednak sprawę z istnienia życia poza murami pałacu i był go ciekaw. Pewnego dnia postanowił je zobaczyć i wybrał się ze swoim służącym na przejażdżkę poza pałacowe mury. Podczas tej przejażdżki (lub czterech kolejnych przejażdżek) ujrzał kolejno: starca, chorego człowieka, ciało martwego człowieka i żebrzącego ascetę. Głęboko go to poruszyło. Porzucił więc bogactwo, aby stać się ascetą i poszukiwać prawdy o tym, w jaki sposób wyzwolić z cierpienia wszystkie czujące istoty, czyli jak przerwać nieustanną wędrówkę (samsāra), której towarzyszą choroby i nieszczęścia, doświadczane przez ludzi.

Poszukiwania zajęły mu około 7 lat. Pobierał nauki u różnych mistrzów, jednak żaden z nich nie potrafił dać mu pełnej odpowiedzi na nurtujące go pytania. Ostatecznie postanowił poddać się surowej ascezie. To jednak również nie przyniosło spodziewanego efektu. Siddhartha porzucił zatem ascetyczny tryb życia i postanowił medytować tak długo, aż w końcu odnajdzie metodę wyzwolenia ludzkości od cierpienia. Usiadł pod drzewem w pobliżu miejscowości Bodh Gaya i tam pozostawał w głębokiej medytacji. Medytował przez 49 dni, w czasie których nawiedzały go wątpliwości uosobione przez bóstwo Marę. Mędrzec jednak pokonał je. Wreszcie, w dzień pełni księżyca miesiąca Visakha, osiągnął Oświecenie.

Oświecenie Buddy

Po osiągnięciu tego stanu, pozostawał w lesie, medytując jeszcze przez 7 tygodni. Wahał się, czy ogłosić światu owoce swych medytacji i nauk, lecz jego wątpliwości pomógł rozwiać bóg Brahma Sahampati.

Następnie, wyruszył na poszukiwanie swych pięciu byłych towarzyszy ascezy. Odnalazł ich w Parku Gazeli w Sarnath niedaleko Waranasi. Tam też po raz pierwszy wygłosił im swe nauki Zdarzenie to tradycja buddyjska nazywa Wprawieniem w Ruch Koła Dharmy. Towarzysze początkowo uznali, że sprzeniewierzył się drodze ascezy, jednak pod wpływem jego słów przyłączyli się do niego, porzucając, jak ich nauczyciel, drogę skrajnego umartwiania.

Od tego momentu Siakjamuni zaczął nauczać Dharmy, obejmującej Cztery Szlachetne Prawdy (w tym Ośmioraką Ścieżkę) i w rozumieniu nauk buddyjskich prowadzącej do Oświecenia. Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka do dzisiaj stanowią podstawę i kwintesencję nauk buddyjskich.

Resztę swojego życia Siakjamuni spędził, wędrując po północnych Indiach i nauczając Dobrego Prawa (Dharmy). Jego nauczanie zyskało wielu zwolenników z różnych warn, wzbudzając jednocześnie kontrowersje radykalnymi tezami społecznymi (negowanie systemu kastowego (równorzędność kobiet na drodze do oświecenia) oraz religijnymi (odrzucenie skoncentrowanych na Brahmie poglądów wedyjskich, włączając w to pogląd na wyzwolenie ze świata samsary).

Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (Mahajana) Budda Siakjamuni obrócił Kołem Dharmy trzykrotnie, udzielając w ten sposób trzech zestawów różnych nauk:

- pierwszy cykl nauk dotyczy głównie prawa przyczynowości (karma)

- drugi odnosi się do Pustości (śunjata) wszystkich zjawisk

- trzeci dotyczy natury buddy (tathagatagarbha).

Te trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu.

Budda Siakjamuni umarł w wieku 80 lat w niewielkiej miejscowości Kusinagar.

Statua Buddy Siakjamuniego w Bodh Gaya


Bodhi

Bodhi (pāli. i sanskr. dosłownie "przebudzenie") – jest określeniem użytym przez Buddę w celu nazwania swojego własnego wewnętrznego doświadczenia. Słowo bodhi najczęściej jest tłumaczone jako "oświecenie", jednak bardziej precyzyjnymi określeniami będą tu: "zrozumienie" lub "przebudzenie", czyli przebudzenie ze snu (wcześniejszej) ignorancji (pāli. avijjā; sanskr. avidyā) i doświadczenie trzech cech istnienia (pali ti-lakkhana). Trzy cechy istnienia to: nietrwałość (pāli. anicca), bolesność (pāli. dukkha) i brak niezmiennego "ja" (pāli. anatta).

Buddyści wierzą, że po osiągnięciu stanu bodhi istota uwalnia się z samsary, czyli nieustannego cyklu narodzin i śmierci.

Do osiągnięcia bodhi prowadzi rozwinięcie pełnej doskonałości (pāli. pārami, sanskr. pāramitā) umiejętne stosowanie trzydziestu siedmiu czynników wyzwolenia (pāli. bodhi-pakkhiya-dhammā; sanskr. bodhi-pakṣa-dharma), zwanych "Skrzydłami ku Oświeceniu".

Ad 2) Podstawowe nauki buddyjskie

Wiele różnych prądów/nurtów myśli buddyjskiej wyewoluowało z pierwotnego przekazu nauk Buddy Siakjamuniego po jego śmierci. Rozróżniają je nauki, praktyki, nacisk na wybrane wątki z nauki Buddy i kultura. Jednak mimo wielu znaczących różnic, istnieje również wiele wspólnych wątków dla wszystkich tradycji i szkół buddyjskich.

Pierwsze nauki Buddy w Parku Gazeli (Isipatana Migadaya)

Cztery Szlachetne Prawdy

Podstawowe założenia buddyzmu wyłożone są w Czterech Szlachetnych Prawdach (pāli. cattāri ariya saccāni; sanskr.catvāry ārya satyāni), sformułowanych przez Buddę Śakjamuniego podczas pierwszego kazania w Parku Gazeli, w Sarnath. Cztery Szlachetne Prawdy są akceptowane bez zastrzeżeń przez wszystkie tradycje buddyjskie. Są to:

Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu: Narodziny są cierpieniem, starzenie się jest cierpieniem, śmierć jest cierpieniem. Smutek, lament, ból, zgryzota i rozpacz są cierpieniem. Towarzystwo nielubianych jest cierpieniem, rozłąka z ukochanymi jest cierpieniem. Niemoc uzyskania tego, co się chce, jest cierpieniem. Pokrótce – pięć skupisk istnienia związanych z przywiązaniem jest cierpieniem.

Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia: Przyczyną cierpienia jest pragnienie.

Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia: Ustanie cierpienia (nirodha) to całkowite zaniechanie, wyrzeczenie się pragnienia; jego zaniknięcie i ustanie, wyzwolenie.

Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia: Drogą do ustania cierpienia jest Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka – właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja.

Dalsze nauki są wyprowadzane od Czterech Szlachetnych Prawd, stanowią ich rozwinięcie. Jednak do prawidłowego ich zrozumienia konieczne jest też zrozumienie doktryny nietrwałości oraz braku wiecznego "ja" (pali anattā sanskr. anatman), tzn. faktu, że wszelkie przejawiające się zjawiska pozbawione są trwałej "istoty"/substancji, że istnieją we wzajemnej współzależności, a nigdy niezależenie od warunków.

Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka (także: Ośmioraka, Ośmioaspektowa) jest ścieżką praktyki. Przestrzeganie jej zaleceń i wskazań, zebranych w ośmiu regułach (stąd nazwa) ma prowadzić do całkowitego ustania cierpienia i – w konsekwencji – ostatecznego przejścia przebudzonej istoty z samsary do nirwany.

Ośmioraka Ścieżka wynika z Czwartej Szlachetnej Prawdy, Prawdy o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia. Budda głosił naukę, że dzięki cnocie, wiedzy i skupieniu można osiągnąć doskonałość – Przebudzenie – a Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmiostopniowa Ścieżka wyznaczają drogę, która wiedzie do osiągnięcia tego celu.

Aby w pełni zrozumieć Cztery Szlachetne Prawdy, Budda zalecał podążać Ośmioraką Ścieżką, na którą składają się:

1. 
   Właściwy Pogląd – jest to poznanie Czterech Szlachetnych Prawd (pāli. sammā-diṭṭhi; sanskr. samyak-dṛṣṭi).
   
2. 
   Właściwe Postanowienie – to postanowienie wyrzeczenia się złej woli i odstąpienie od wyrządzania wszelkiej krzywdy (pāli. sammā-saṅkappa; sanskr. samyak-saṃkalpa).
   
3. 
   Właściwe Słowo – powstrzymanie się od kłamstwa, od mowy powodującej nieporozumienia między ludźmi ("dzielącej" mowy), mowy obelżywej, pustego gadania (pāli. sammā-vācā; sanskr. samyak-vāc).
   
4. 
   Właściwy Czyn – powstrzymanie się od zabijania, od kradzieży, od nieskromności (pāli. sammā-kammanta; sanskr. samyak-karmānta).
   
5. 
   Właściwe Zarobkowanie – to powstrzymywanie się od zarobkowania przynoszącego szkodę innym istotom, takiego jak: handel bronią, żywymi istotami, odurzającymi napojami, trucizną, od rybołówstwa, rzeźnictwa, wojskowości, fałszu, zdrady, przepowiadania przyszłości, oszustwa, wykorzystywania itp. (pāli. sammā-ājīva; sanskr. samyak-ājīva).
   
6. 
   Właściwy Wysiłek – to intencje i wysiłek, które nie pozwalają na powstawanie złych właściwości mentalnych, a pozwalają na powstanie dobrych (pāli. sammā-vāyāma; sanskr. samyak-vyāyāma).
   
7. 
   Właściwa Uważność – zachowanie uważności we wszystkim, co się przedsięwzięło (pāli. sammā-sati; sanskr. samyak-smṛti) i co się czyni.
   
8. 
   Właściwa Medytacja –- dążenie do osiągania stanów, w których znika "ego" (pāli. sammā-samādhi; sanskr. samyak-samādhi).
   

Szlachetną Ośmiostopniową Ścieżkę dzieli się bardzo często na trzy "grupy" reguł, które współtworzą i dookreślają główne cnoty: mądrość (pāli. paññā; sanskr.prajñā), moralność (pāli. sīla; sanskr. śīla) i skupienie (pāli. samādhi; sanskr. samādhi).
Prawo zależnego powstawania (pratityasamutapda)

Dwanaście ogniw współzależnego powstawania (skt: प्रतीत्यसमुत्पाद, pratītyasamutpāda; pali: paticca-samuppāda) opisuje proces istnienia w samsarze. Dwanaście ogniw to:

1. Niewiedza

2. Działania wolicjonalne

3. Świadomość

4. Nazwa i forma

5. Bramy percepcji

6. Kontakt

7. Uczucie

8. Pożądanie

9. Lgnięcie

10. Stawanie się

11. Narodziny

12. Starość i śmierć
Nauki o współzależnym powstawaniu studiowane są przez buddystów we wszystkich trzech „pojazdach” (skt. yana): pojeździe śrawaków, pratjekabuddhów i boddhisatwów. Śrawakowie i pratjekabuddhowie poszukują własnego wyzwolenia z samsary, boddhisattwowie poszukują wyzwolenia wszystkich istot.

Nauki o współzależnym powstawaniu są szczególnie studiowane przez pratjekabuddhów, dosłownie tłumacząc „samotnych urzeczywistniających”. Pośród wszystkich buddystów szczególnie oni rozwijają dogłębne zrozumienie dwunastu ogniw współzależnego powstawania.

Jednakże, zrozumienie procesu współzależnego powstawania jest niezwykle istotne dla wszystkich buddystów. Zrozumienie współzależnego powstawania pomaga nam zrozumieć jak rzeczy funkcjonują na poziomie względnym i na poziomie ostatecznym. Zrozumiawszy współzależność, zaczynamy rozumieć siłę działań, jakich dokonaliśmy w poprzednich żywotach. Kiedy analizujemy ogniwa, niektóre z nich ukazują, co stało się w przeszłości, inne pokazują co wpływa na teraźniejszość, a jeszcze inne dotyczą teraźniejszości i tego, jak ukształtuje się przyszłość.

To, co szczególnie doceniamy dzięki zrozumieniu współzależności to fakt, że przyczyny wytwarzają skutki; że pozytywne i negatywne działania, jakich dokonaliśmy w przeszłych żywotach są powodami szczęścia i cierpienia, jakiego doświadczamy obecnie. Zaczynamy także uświadamiać sobie, że to co robimy teraz kształtuje nasze przyszłe doświadczenie. Zdajemy sobie sprawę, że musimy wykonywać jedynie te działania, które tworzą szczęście i eliminować te, które przyczyniają się do cierpienia i trudności. Z powodu natury współzależności — tego, jak jedna rzecz tworzy kolejną — uświadamiamy sobie, że konieczne jest, aby porzucić przeszkadzające emocje gniewu, pożądania, itd., ponieważ leżą blisko korzenia całego cierpienia, które ma miejsce jako rezultat współzależności. Taka współzależność pojawia się na poziomie konwencjonalnej lub relatywnej prawdy.

Rozumienie, że wszystkie rzeczy, jakie manifestują się w naszym umyśle, są naprawdę współzależne oznacza, że możemy zacząć rozumieć prawdę ostateczną. Poprzez studiowanie sposobu, w jaki rzeczy się pojawiają w wyniku gry współzależności, zaczynamy uświadamiać sobie, że nic nie jest tak solidne, rzeczywiste, jakim wydaje się być. Rzeczy zaczynają się manifestować takimi, jakimi naprawdę są, czyli puste. Wszystko jest wytworem, a natura tych rzeczy zależy od części składowych, z których są one wytworzone. Żadne zjawisko nie może istnieć samoistnie. Wszystkie rzeczy zależą od innych rzeczy.

Rozumiejąc współzależność, możemy także zrozumieć to, że wszystkie rzeczy są puste, pozbawione jakiejś trwałej rzeczywistości. Możemy zobaczyć, że pustka (skt. sunyata) nie oznacza nicości, jaką można znaleźć w pustej przestrzeni; oznacza ona, że rzeczy jedynie istnieją we współzależności na relatywnym poziomie. Nie posiadają żadnej ostatecznej egzystencji; pozbawione są takiej egzystencji.

Ad 3) Medytacja

Medytacja (łac. meditatio – zagłębianie się w myślach, rozważanie, namysł) – praktyki mające na celu samodoskonalenie, stosowane zwłaszcza w jodze oraz w religiach i duchowości Wschodu (buddyzm, taoizm,konfucjanizm, hinduizm, dżinizm), a ostatnio także przez niektóre szkoły psychoterapeutyczne. Elementy medytacji dają się również zauważyć w chrześcijaństwie (hezychazm) i islamie (sufizm).

Wbrew łacińskiemu źródłosłowowi wschodnia medytacja niekoniecznie ma coś wspólnego z namysłem, często jest nawet jego przeciwieństwem, w niektórych szkołach filozoficznych wręcz zaleca się oczyszczenie umysłu z jakichkolwiek myśli i wyobrażeń, np. Jogasutry Patańdźalego w ten sposób definiują praktyki jogi: yogaś ćitta vritti nirodhah (joga to zatrzymanie aktywności umysłu). Ten rodzaj medytacji stanowi rodzaj spokojnej obserwacji, a jej nazwy nawiązują do „patrzenia”: dhjana (od czasownika „dhiyate” – patrzeć umysłem), vipassana (od „vi-paśyate” – obserwować). Z kolei inne techniki polegają na aktywnej wizualizacji: bhawana (tworzenie), kalpana (budowanie). Wizualizacje są metodą szczególnie często wykorzystywaną w buddyzmie tybetańskim.

Głównym celem buddystów jest transformacja swojego umysłu, a medytacja jest głównym środkiem do tego celowi. Ma ona dać wgląd w działanie umysłu i możliwość rozwoju koncentracji, jasności umysłu i pozytywnych uczuć^[. Medytacja ma na celu uzyskanie wglądu w naturę świata i dostrzeżenie pustości wszelkich zjawisk i braku własnego "ja", dzięki czemu możliwe jest wyzbycie się pragnień i przywiązań^[. Jest określana nieraz jako "bezwysiłkowe pozostawanie w tym, co jest".

Podstawą większości odmian medytacji jest praca z umysłem. Istnieją tu dwa główne (i przeciwstawne) sposoby wykonywania tej pracy:

- Medytacje zwrócone do wewnątrz – mają zwykle na celu zagłębienie się w swej osobowości, w celu dokonania zmian, wyciszenia lub wzmocnienia różnych jej aspektów, uzyskania pewnych odpowiedzi, lub wzajemnego uzgodnienia różnych elementów osobowości. Do tej grupy zaliczają się np. wszelkie techniki transowe. Czasem (szczególnie w przypadku transu i wizualizacji) są one wykonywane z zamkniętymi oczami. Wszelkie wizje pojawiające się podczas głębokiej medytacji nie są jej celem, a jedynie skutkiem ubocznym i mogą być traktowane jako przeszkoda.

- Medytacje zwrócone na zewnątrz – mają zwykle na celu zwiększenie czujności i poprawienie koncentracji oraz spontaniczności. Pozwalają żyć „tu i teraz” z mniejszym bagażem przeszłości i przyszłości. Do tej grupy zalicza się na przykład większość technik zen. Na ogół są wykonywane z otwartymi oczami. Wiele spośród medytacji z tej grupy można wykonywać w trakcie codziennych zajęć.

Dwa główne rodzaje medytacji w buddyzmie to samatha (medytacja spokoju) i vipassana (medytacja wglądu).

Waga medytacji dla buddyzmu wynika z przekonania, iż Budda głosił, że wyzwolenia należy poszukiwać wewnątrz siebie oraz że sam poprzez medytację osiągnął Oświecenie. Medytacja jest ostatnim z trzech elementów Ośmiorakiej Ścieżki, obejmującym trzy ostatnie punkty (patrz wyżej).

Ad 4) Odmiany buddyzmu
Współcześnie buddyzm dzieli się na trzy tradycje: theravada, mahajana i wadżrajana, przy czym ta ostatnia jest częścią mahajany.

Therawada 

Therawada  (pāli: थेरवाद theravāda; sanskr. स्थविरवाद sthaviravāda; dosł. „doktryna starszych”) – jest najdłużej istniejącą szkołą buddyjską spośród wczesnych szkół buddyjskich. Jej zwolenników zwiemy theravādinami, dosł. „głoszącymi (-vādin) [to, co nauczają] starsi” (thera), czyli mistrzowie, nauczyciele wywodzący swą naukę bezpośrednio od Buddy.

Przez kilka wieków była religią dominującą na Sri Lance (78%^[1]) i w kontynentalnej, Południowo-Wschodniej Azji (południowo-wschodnia część część Chin, Kambodża, Laos, Birma i Tajlandia). Zyskuje sobie także popularność w Singapurze i Australii. Termin „theravāda” po raz pierwszy pojawia się w VII w. w manuskryptach należących do nich samych. Owe manuskrypty mówią, iż szkoła pragnie zachować autentyczne nauki Buddy Śākyamuniego. Wyznawcy tej tradycji wywodzą swą linię od sthaviravādinów (pālijskie: thera = sanskryckie:sthavira) od których oddzielili się mahāsaṃghikowie na II soborze buddyjskim (Vesali, 383 p.n.e.) kiedy to mnisi pod przewodnictwem Mahākassapy Thery zajęli ortodoksyjną pozycję przestrzegania wszystkich „pomniejszych i pośrednich” przykazań ustanowionych przez Buddę Gotamę.

Czasami tej tradycji nadaje się etykietkę „hināyāna” („Niższy Wóz”) w opozycji do mahāyāny („Wielkiego Wozu”). Jednak nie jest to właściwe zarówno ze względu na poprawność merytoryczną, jak i historyczną. Theravāda nigdy bowiem w historii sama siebie nie określała tym mianem, a zwolennicy mahāyāny tę nazwę stosowali łącznie do 18 szkół wczesnego buddyzmu, w tym i wymienionych poniżej.

Mahajana

Mahajana (skt. mahāyāna "Wielki Wóz") – kierunek buddyzmu, który wyodrębnił się w I wieku p.n.e. Jak wynika z badań, źródłem nauk mahajany jest wyłoniona na bazie przekazu Buddy Siakjamuniego ok. 320 r. pne. tradycja mahasanghików. Podczas pierwszego stulecia naszej ery mahajana rozprzestrzeniła się na tereny Dalekiego Wschodu. Następnie w Indiach w mahajanie wyodrębniła się wadżrajana i w tej formie od piątego wieku naszej ery dotarła na Daleki Wschód a od ósmego wieku, kiedy zaczęto popularyzować tantry Jogi Najwyższej, została przeniesiona do Tybetu i dalej do Mongolii. Obecnie mahajanę rozwija się szczególnie w krajach Dalekiego Wschodu oraz na Zachodzie.

Charakterystycznymi cechami buddyzmu mahajany na tle nauk  theravady są: zmiana ideału soteriologicznego, rozumienie "pustości" (sans. siunjata), nauki o naturze buddy oraz głoszenie nauk o trzech ciałach Buddy.

W mahajanie Ideałem staje się nie arhat, który osiągnął wyzwolenie od cierpienia (nirwana), ale bodhisattwa - istota, która rozwinęła postawę bodhiczitty, aby osiągnąć Doskonałe Oświecenie dla pożytku wszystkich czujących istot. W tym celu bodhisattwa nie zważając na cierpienia samsary, decyduje się świadomie nadal odradzać po śmierci, aby nauczać innych i dać im także szansę na oświecenie.

Ścieżka Bodhisattwy obejmuje 10 poziomów (sans. bhumi), które określają kolejne poziomy w doskonaleniu oświeconych cech i właściwości oraz oczyszczaniu zasłon – przeszkód do wyzwolenia. Ostatecznym celem mahajany stało się osiągnięcie Doskonałego Oświecenia, czyli trzech ciał Buddy:Nirmanakai, Sambhogakai oraz Dharmakai dla pożytku czujących istot. Urzeczywistnić to można poprzez praktykę sześciu transcendentnych cnót (sans. paramita) w czasie trzech niezliczonych kalp.

Sześć transcendentalnych cnót, wyzwalających aktywności (paramity) to:

1. 
   szczodrość
   
2. 
   etyczne (moralne) postępowanie
   
3. 
   cierpliwość
   
4. 
   radosny wysiłek (gorliwość, entuzjazm)
   
5. 
   medytacyjne skupienie
   
6. 
   mądrość
   

Kluczowe dla bodhisattwy jest kultywowanie miłującej dobroci (sans. bodhiczitta) i pomaganie czującym istotom oraz medytacja nad brakiem inherentnej egzystencji "ja" oraz nad brakiem inherentnego istnienia zjawisk zewnętrznych.

W mahajanie istnieją dwie tradycje nauk odnoszących się do natury rzeczywistości. Pierwsza związana jest z przekazem Nagardżuny o madhjamace „Środkowej Ścieżce”. Druga tradycja związana jest z przekazem Asangi o „naturze buddy”.

Przekaz Nagardżuny o „Środkowej Ścieżce” to podejście pomagające ukazać naturę rzeczywistości poprzez wyeliminowanie wszystkiego tego, co nią nie jest, tzn. wszystkich niewłaściwych „skrajnych” poglądów i praktyk. Przekaz ten jest precyzyjny w tym sensie, że nakierowuje w ten sposób na doświadczenie natury rzeczywistości zanim faktycznie bezpośrednio się ją doświadczyło. Przekaz Asangi o „naturze buddy” to podejście pomagające ukazać naturę rzeczywistości, taką jaka jest.

Buddyzm tybetański - wadżrajana

Buddyzm tybetański  to odmiana buddyzmu, która jest główną religią Tybetu i jego regionów sąsiadujących ( Bhutanu, Nepalu, Sikkimu i Ladakhu) od czasu ustanowienia jej jako religii państwowej przez króla Trisong Decena panującego w Tybecie w VIII w. Jest także główną religią Mongolii i kilku republik autonomicznych Federacji Rosyjskiej (Buriacji, Tuwy i Kałmucji).

Charakterystyczną cechą buddyzmu tybetańskiego jest kultywowanie tantr wadżrajany. Przekazy hinajany istnieją obok przekazów mahajany w trzech zbiorach kanonu (sutr, vinaji, abhidharmy) zawartych w Kangjurze i Tengjurze. Przekazy wadżrajany zebrane są w ośmiu wielkich systemach i w innych pomniejszych jako szczególne metody mahajany. W buddyzmie tybetańskim istnieje również przekaz dzogczen, który obecny jest ponadto w tybetańskiej religii bön.

Ad 5) Filozofia buddyzmy tybetańskiego; cztery szkoły

Buddyzm tybetański oprócz dogłębnych praktyk bezpośrednio prowadzących do doświadczania natury rzeczywistości i natury umysłu zawiera również wiele kompleksowych doktryn na temat świata i umysłu. Doktryny te, przeważnie pochodzenia indyjskiego, rozwinięto w Tybecie na przestrzeni ponad tysiąca lat, tworząc również nowe doktryny, np.szentong i gelug prasangika.

W buddyzmie tybetańskim wyróżnia następujące doktryny nauk o naturze rzeczywistości:

- wajbaszika

- sautrantika

- czittamatra

- madhjamaka

Te doktryny o naturze rzeczywistości można traktować jako kolejne etapy w medytacji nad pustością (sans. śūnyatā) oraz obecną w istotach naturą buddy. Poszczególne doktryny nie wykluczają siebie nawzajem, ale się uzupełniają. Doktryny wajbaszika i sautrantika odnoszą się do nauk hinajany, a czittamatra i madhjamaka do nauk mahajany.

Wajbaszika przedstawia m.in. pogląd o ostatecznej naturze z trwałych, niepodzielnie istniejących jednostek, jako najmniejszych cząsteczek składowych doświadczanej przez świadomość rzeczywistości.

Sautrantrika naucza, że to, co przejawia się jako „rzeczywistość zewnętrzna”, nie jest faktycznym doświadczaniem „niepodzielnie istniejących cząsteczek” i w ten sposób tłumaczy, jak możliwe jest doświadczanie.

Czittamatra naucza, że nie ma oddzielnej od świadomości „zewnętrznej rzeczywistości”, a wszystko ma ostatecznie naturę umysłu, który - będąc „samoświadomy i samorozświetlający się” - jest wolny od dualizmu doświadczającego i doświadczanego.

Madhjamaka jest najbardziej precyzyjną doktryną na temat natury rzeczywistości (siunjaty). Jest „środkową ścieżką” istniejącą poza wszelkimi „skrajnościami” - błędem popadnięcia w mylnie rozumiany stan „pustości” jako nicości (nihilizmu) oraz błędem eternalizmu, tj. inherentnego, niezależnego istnienia zjawisk. W tej doktrynie wszystko jest opisywane jako współzależne i przejawiające się pod wpływem odpowiednich przyczyn i warunków.

Według madhjamaki na poziomie ostatecznego wglądu nie można odnaleźć w zjawiskach niezależnej egzystencji, włączając w to inherentne istnienie doświadczającego umysłu jak i doświadczanego przedmiotu.

Komparatystyka
Religie Zachodu

- Powody „rozejścia się” judaizmu i chrześcijaństwa.

- Protestantyzm a katolicyzm; różnice doktrynalne i rytualne.

- Czym katolicyzm różni się od prawosławia i protestantyzmu?

- Jahwe (JHWH), Trójca Święta i Allah - studium porównawcze

- Idea stworzenia w religiach teistycznych; główne motywy, system kreacjonistyczny i system emanacyjny.

- Idea stworzenia w judaizmie (hebr. bara, Sefer Jecira) i w myśli chrześcijańskiej (łac. creatio); wątki wspólne i różnice.
Religie Wschodu

- Klasyczna i współczesna filozofia indyjska

- łówne idee ontologiczne, epistemologiczne i soteriologiczne systemów indyjskich – synteza.

- Duchowość indyjska a inne tradycje azjatyckie: chińska (taoizm, konfucjanizm) i japońska (shinto)

Religie Zachodu a religie Wschodu

- Cywilizacja indyjska a cywilizacja Zachodu; odrębność duchowości orientalnej.

- Analiza porównawcza; zagadnienia zbieżne z tradycją europejską i zasadnicze odmienności indyjskiej filozofii i religii.

- Czym różnią się religie Zachodu (judaizm, chrześcijaństwo, islam) od religii Wschodu (hinduizm, buddyzm)? Co mają ze sobą wspólnego?

- Myśl (filozoficzna i teologiczna) Zachodu i Wschodu; różnice i kwestie wspólne.

- Doświadczenie Absolutu w tradycji Zachodu i Wschodu (mistrz Eckhart, Upaniszady, albo Halladż)

- Hinduizm i buddyzm na Zachodzie, orientalne inspiracje w myśli europejskiej.

- Znaczenie kontaktów międzykulturowych w procesie globalizacji.