hissələrini də əhatə edir. Ekvatorial zonanın çaylarında da uzunmüddətli
daşqınlar müşahidə edilir. Amazon, Konqo çayları əsasən yağış suları ilə
qidalanırlar. Bu çaylarda bütün il boyu daşqınlar olur, çünki ekvatorial zonada
yağıntılar ancaq yağış şəklində düşür və bütün il boyu aylar üzrə bərabər paylanır.
Kiçik düzən və dağ çaylarında qısa müddətli (bir neçə saatdan bir neçə günə
qədər) yağış daşqınları müşahidə olunur. Avstraliyanın krikləri (quruyan çaylar),
Böyük Səhranın vadiləri üçün coşğun tağış səciyyəvidir. Bu çayların məcraları
daşlı və ya qumlu olur. Burada daşqınlar il ərzində bir dəfə və ya bir neçə ildə bir
dəfə müşahidə olunur. Şimali Qazaxıstanın bəzi çaylarında su ancaq qar əriyən
dövrdə olur, qalan 9-11 ay isə çay quruyur.
Çaylar ərazinin relyefinə də güclü təsir göstərirlər. Su hərəkət edərkən
torpaqda və dağ süxurlarında olan duzların bir hissəsini həll edir, torpağın və
süxurların səthini yuyur, gətirmələri nəql edir.
Göllərin su dövranında iştirakı bilavasitə çaylarla bağlıdır. Çaylarla əlaqəsi
olmayan göllər çox azdır. Hər bir gölə çay tökülür və ya göldən çay öz başlanğıcını
götürür. Göllərin su dövranında rolu onların öz səthindən suyu buxarlandırmasıdır.
Məsəslən, Xəzərin səthindən hər il 1 metrə (1000mm) yaxın su buxarlanır. Lakin
Xəzərin səthindəki quru ərazilərdən buxarlanma ancaq 200-300 mm-dir.
Atmosfer hər il göllərdən buxarlanma nəticəsində 500-600 km
3
əlavə su alır.
Ümumiyyətlə, bu o qədər də böyük rəqəm deyildir. Göllərin və bataqlıqların
səthindən cəmi buxarlanma bütün materiklərdən buxarlanmanın ancaq 3%-ni təşkil
edir.
Axarlı göllər (belə göllərdən çaylar öz başlanğıcını götürür) çay axımını il
ərzində tənzimləyir, axımı aylar üzrə nisbətən bərabər bölməyə çalışırlar. Belə
çaylara misal olaraq Ladoqa gölündən başlanan Neva çayını, Baykaldan başlanan
Anqara çayını və Şimali Amerika materikindəki Böyük göllərdən (bura beş göl
daxildir: Yuxarı göl, Miçiqan, Quron, Eri və Ontirio) başlanan Müqəddəs
Lavrentiya çayını göstərmək olar.
Süni göllər olan su anbarları çayların axımını göllərə nisbətən daha güclü
çəkildə tənzimləyirlər. Dünyada hər birinin həcmi 100 mln. m
3
-dan çox olan 1350
su anbarı var. Bu su anbarlarının ümumi həcmi 4100 km
3
-dir. Su anbarlarının
tikilməsi insanların çayların su ehtiyatından daha səmərəli istifadə atməsinə
imkan yaratmışdır.
Biosferin təbiətdə su dövranında iştirakı mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Bitki və
heyvan orqanizmləri əsasən sudan ibarətdirlər. Məsələn, insan orqanizminin
75% -i sudur. Insanların fizioloji tələbatını ödəmək üçün hər gün
≈
3 litr, bir ildə
isə
≈
1 m
3
(1000 litr) su lazımdır. Dünyada bütün ev heyvanları birlikdə bir ildə 30
km
3
su içirlər. Vəhşi heyvanlar üçün bu rəqəm azdır – 20 km
3
(Dünyada vəhşi
heyvanları hər bir növünün təqribən məlumdur. Hər bir heyvan növünün suya olan
tələbatını bilərək, istifadə olunan suyun ümumi həcmini hesablamaq mümkündür).
Dünyanın su balansına daxil olan elementlərə (yağıntı, buxarlanma və çay axımı)
müqayisədə bu rəqəmlər çox kiçikdir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki,
heyvanların istifadə su gec-tez buxarlanır və su dövranında iştirak edir.
Bitkilərdə müşahidə edilən fotosintez prosesi də suyun iştirakı ilə baş verir.
Bu proses nəticəsində bitkilər karbon qazı və sudan nişasta, zülal, yağ sintez edirlər.
5
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Bu məhsullarla isə insanlar və heyvanlar qidalanırlar. Biosferin su dövranında
iştirakına misal olaraq transperasiyanı da göstərmək olar. Transperasiya dedikdə,
adətən bitki örtüyünün səthindən buxarlanma başa düşülür. Bitkilərin inkişafı,
məhsuldarlıq su ilə təminatdan asılıdır. Lakin transperasiya prosesi həm də bitkinin
temperaturunu tənzimləmək üçün vacibdir. Əgər transperasiya olmasaydı, onda
bitkilər həddən artıq qızaraq məhv olardılar. Bitkinin səthindən su buxarlanarkən
onun temperaturu aşağı düşür.
Müxtəlif bitkilərin transperasiyaya sərf etdikləri suyun miqdarı fərqlidir.
Quraq ərazilərdə kserofit bitkilər geniş yayılıb. Belə bitkilər az su buxarlandırırlar.
Transperasiyaya sərf olunan suyun miqdarı bitkinin növündən, hava şəraitindən,
torpağın nəmlik dərəcəsindən asılıdır. Bitkilərin vegetasiyası dövründə (inkişaf
dövrü) transperasiya cəm buxarlanmanın yarısına bərabər olur. Meşələrdə
transperasiya xüsusi ilə güclüdür. Belə ki, həmişəyaşıl rütubətli meşələrdə demək
olar ki, torpaqdakı rütubətin hamısı transperasiya yolu ilə buxarlanır. Bu meşələrdə
bilavasitə torpaqdan buxarlanma çox zəifdir: 1.kölgəlikdir; 2.rütubət çoxdur
(havada). Ümumiyyətlə, hər il transperasiyaya sərf olunan suyun miqdarı Yer
kürəsinin səthindən (okean da daxil olmaqla) ümumi buxarlanmanın 7%-ni təşkil
edir.
İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində istifadə etdiyi sular da nəticədə
təbiətdəki qlobal su dövranında iştirak edirlər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki,
məsələn, Azərbaycanda Kür-Araz ovalığının suvarılan torpaqlarından buxarlanan
su yenidən bu ovalığa qayıtmır. Buxarlanan su Böyük və Kiçik Qafqazın
yamaclarında yağıntı verir. Deməli, bu sular Kür-Araz ovalığı üçün itki rolunu
oynayır. Hətta ən ideal şəraitdə buxarlanan suyun ancaq 10-40%-i yenidən ovalığa
qayıda bilər.
6
Behruz Melikov
Behruz Melikov
4. Suyun əsas fiziki və kimyəvi xassələri.
Təbiətdə tam təmiz su yoxdur. Hətta yağış suyunun tərkibində müəyyən qədər
qarışıqlar vardır. Təmiz kimyəvi su oksigenlə hidrogenin birləşməsidir. Onun
kimyəvi tərkibi H
2
O-dur və hidrol adlanır. Məhşur fransız kimyaşısı A.A.Lavuazye
(XVIII əsr) ilk dəfə müəyyən etmişdir ki, suyun 85%-ni oksigen, 15%-ni isə
hidrogen təşkil edir.
İki su molekulasının birləşməsi (H
2
O)
2
- dihidrol, üç molekulanın birləşməsi
(H
2
O)
3
– trihidrol adlanır. Buzda trihidrol molekulları daha çoxdur. Su təbiətdə üç
aqreqat halında ola bilir: maye, qaz və bərk halda.
Təbiətdə su maye halında daha çox yayılmaqla əsasən okeanlarda, dənizlərdə,
çaylarda, göllərdə, bataqlıqlarda və yer altında olur. Su qaz halında atmosferdə,
bərk halda isə (buz və qar şəklində) qütb dənizlərinin buzlarında, materik və dağ
buzlaqlarında, qar örtüyündə olur.
Su başqa mayelərdən fərqli olaraq, anomal (qeyri-adi) xassələrə malikdir. Bu
onun molekulalarının quruluş xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. XVII əsrdə Q.Qaliley
belə bir mülahizə irəli sürmüşdür ki, su donduqda sıxılmır. Bu mülahizəni R.Boyl
təcrübə yolu ilə təsdiq etmişdir. Beləliklə, başqa maddələrdən fərqli olraq su
donduqda sıxılmır, əksinə genişlənir. Bu zaman onun həcmi 10%-ə qədər artır.
Suyun ikinci anomallığı ondan ibarətdir ki, o, maksimal sıxlığa temperatur
0-4
0
C dərəcədə malik olur. Suyun sıxlığı temperatur 0
0
-dən 4
0
C-yə qalxdıqda
əvvəlcə artır, sonra isə temperatur artdıqca sıxlıq azalmağa başlayır. Bu hadisəni
ilk dəfə J.Delyuk XVIII əsrdə müəyyən etmişdir.
Təbiətdə suyun bu anomal xassələrinin böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər adi
maddələr kimi temperatur azaldıqca suyun sıxlığı artsaydı, onda buz çayın və ya
gölün dibinə enər, bu su obyektləri tamamilə donardı. Bu isə çaylarda və
sututarlarda olan canlı orqanizmlərin məhv olması ilə nəticələnərdi.
S ı x l ı q. Suyun və ya buz kütləsinin (kq) öz həcmlərinə (V) olan nisbətinə
sıxlıq (
ρ) deyilir.
Suyun sıxlığı 4
0
C –də maksimum olur – 1000kq /m
3
.
Qarın sıxlığı eyni həcmdə götürülmüş qarın çəkisinin suyun çəkisinə olan
nisbətinə deyilir.
W
G
q
=
ρ
Təzə yağmış qarın sıxlığı 100 kq/m
3
olur. Qar qaldıqca onun sıxlığı artır və
150-200 kq/m
3
–a çatır. Qarda olan su layını təyin etmək üçün onun sıxlığını (
ρ
q
)
qarın qalınlığına (h
q
) vurmaq lazımdır.
q
q
s
h
h
•
=
ρ
Qar örtüyünün su saxlamaq qabiliyyəti, məsaməliliyi və istilikkeçirmə
qabiliyyəti onun sıxlığı ilə əlaqədardır. Suyun, qarın və buzun fiziki xassələrindən
biri də suyun buxarlanmasının, qar və buzun əriməsinin gizli istiliyidir.
Suyun buxarlanmasının gizli istiliyi bir qram suyun normal atmosfer
təzyiqində temperaturunu dəyişmədən buxar halına keçməsi üçün lazım olan
istiliyin miqdarıdır. 0
0
C- də suyun buxarlanmasının gizli istiliyi 597.2 kal /q,
1
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Dostları ilə paylaş: |