Göz yaşları içindən baxan təbəssüm

Bu  an tiAzər bay can  si ya sət-

lə ri  Azər bay can  So vet  Res pub-

li ka sı  tə sis  olan dan  son ra  da 

da vam  edi lir.  Ad ri  El.  Elş tad 

bu nun la  bağ lı  ya zır:  “Azər bay-

can  Kom mu nist  Par ti ya sı  Ru si-

ya  Kom mu nist  Par ti ya sı nın  bir 

şö bə si  he sab  olu nur du.  Bu  da 

öz lü yün də Azər bay can Kom mu-

nist Par ti ya sı nın tam müs tə qil və 

ya  mux tar  ol ma ma sın dan  xə bər 

ve rir di.  Azər bay ca nın  müs tə qil-

li yi ni nə za rət al tı na alan Mər kə-

zi Bol şe vik Par ti ya sı elə gö rün tü 

ya ra dır dı ki, gu ya Azər bay ca nın 

döv lət  iş lə ri ni  yer li  təş ki lat lar 

va si tə si lə Azər bay can türk lə ri nə 

tap şı rıb, am ma hə qi qət tam ək si-

ni gös tə rir di. Çün ki yer li par ti ya 

təş ki la tı  özü  rus  və  er mə ni  bol-

şe vik lər tə rə fi n dən ida rə olu nur-

du. Par ti ya da yer li üzv lə rin sa yı 

qon şu  res pub li ka la rın  kom mu-

nist  par ti ya la rı na  nis bət də  çox 

az  idi.  1925-ci  il də  uzun  ça lış-

ma lar dan son ra yer li güc or qan-

la rın da  yer li  əha li dən  is ti fa də 

et mə  tə şəb bü sü nə  bax ma ya raq, 

ye nə  bu  təş ki lat lar da  azər bay-

can lı  türk  üzv lə rin  sa yı  heç  ya-

rı ya  çat mır dı.  1921-ci  il  ya yın da 

rus  soy lu  Ki ro vun  Azər bay can 

Kom mu nist  Par ti ya sı nın  bi rin ci 

ka ti bi  və zi fə si nə  tə yin  edil mə si 

ilə Sta li nin nü fuz da ha da möh-

kəm lən di. Azər bay can  Kom mu-

nist  Par ti ya sı  Qaf qaz  mən tə qə-

sin də ye ga nə par ti ya idi ki, onun 

bi rin ci ka ti bi yer li adam de yil di. 

Pro fes sor Y. Veb lank Or ce ni kid-

ze nin (Za qaf qa zi ya mən tə qə Ko-

mi tə si nə  1922-ci  ilin  fev ra lı na 

qə dər Ka vo bu ru de yi lir di) Azər-

bay can  Kom mu nist  Par ti ya sı  və 

Ki rov  va si tə si lə  Azər bay ca na 

müt ləq ha kim ol maq eh ti ra sı və 

bu  yol da  et di yi  qa nun suz luq lar 

haq qın da  cid di  sə nəd  və  sü but-

lar gös tər miş di .

Re ji min bü tün qüd rə ti nin par-

ti ya nın  bi rin ci  ka ti bi nin  əlin də 

ol ma sı nı  nə zə rə  al saq, Azər bay-

can  Kom mu nist  Par ti ya sı nın 

bi rin ci  ka ti bi  və zi fə si nə  Ser gey 

Ki ro vun tə yin olun ma sı nın, par-

ti ya nın  di gər  yu xa rı  st ruk tur la-

rı na  Mir zo ya nın  və  Mir zə bə ki-

ya nın se çil mə si nin bu öl kə üçün 

ne cə  fa ciəvi  ol ma sı nı  tə səv vür 

et mək  elə  də  çə tin  de yil.  Bu  tə-

yi nat lar  Azər bay ca nın  gə lə cək 

ta le yin də,  o  cüm lə dən  Dağ lıq 

Qa ra ba ğın  ta le yin də  qan lı  iz lər 

bu rax dı. Qı zıl or du nun Ba kı şə-

hə ri nə da xil ol ma sın dan bir gün 

son ra, ap re lin 29-da Azər bay can 

So vet  Res pub li ka sı nın  mü da-

fi ə  iş lə ri  üz rə  ko mis sa rı  Da vud 

Hü sey nov  daş nak la rın  ha kim 

ol du ğu  Er mə nis tan  Res pub li ka-

sı na xə bər dar lıq et di ki, öz qüv-

və lə ri ni 3 gün müd də ti nə qə dər 

Qa ra bağ  və  Zən gə zur dan  ge ri 

ça ğır sın. Bu xə bər dar lı ğın mət ni-

ni Or ce ni kid ze, Ki rov və Le van-

dovs ki də təs diq lə miş lər. Sə nəd-

də de yi lir di ki, qeyd edil miş şərt 

qə bul  ol ma dı ğı  hal da, Azər bay-

can So vet Res pub li ka sı nın hər bi 

ko mi tə si özü nü Er mə nis tan Res-

pub li ka sı  ilə  mü ha ri bə  və ziy yə-

tin də he sab edə cək. Ge ne ral Da-

vud Hü sey no vun tə lə bi ni qə bul 

et mək zo run da qa lan er mə ni tə-

rə fi  ix ti ya rın da olan bü tün si lah 

və ər za ğı mən tə qə ida rə si nə ye ni 

tə yin  edil miş  er mə ni  bol şe vik-

lə ri nə təh vil ve rə rək 1920-ci ilin 

may  ayı nın  12-də  Qa ra bağ dan 

öz  qüv və lə ri ni  çı xart dı.  Qa ra-

bağ er mə ni lə ri nin 10-cu konq re-

si 1920-ci il may ayı nın 26-da işə 

baş la dı və bol şe vik lə rin nə za rə ti 

al tın da  So vet  Qa ra ba ğı  rəs mən 

elan edil di. 

Qa ra bağ  əsr lər  bo yu Azər bay-

ca nın 4 əya lə tin dən bi ri ol muş və 

Azər bay can  De mok ra tik  Cüm-

hu riy yə ti nin  ha ki miy yə ti  döv-

rün də,  yə ni  1918  -  20-ci  il lər də 

də  bu  cüm hu riy yə tin  tər ki bin də 

qal mış dı. Be lə ol duq da, bol şe vik-

lə rin  ha ki miy yə tə  gəl mə sin dən 

son ra da Qa ra ba ğın ta ri xi və coğ-

ra fi   ba xım dan  So vet  Azər bay ca-

nın tər ki bin də ol ma sı nı tam tə bii 

say maq la zım dır. Əv və la, bu tor-

paq ta ri xən Azər bay ca nın ol muş 

və xü su si iq ti sa di şə rait ona Azər-

bay ca na da ha çox bağ la yır dı. 

Ad ri El.Elş tad bu ba rə də ya zır: 

“O  za man  ki,  rus lar  çar  or du su 

ilə yox, Qı zıl Or du nun əli ilə bu 

res pub li ka la rın  hər  iki si ni  ye ni-

dən  iş ğal  et di,  de mə li  sər həd lə-

ri də Mosk va həll et mə liy di. Elə 

bu sə bəb dən dir ki, 1920-ci il may 

ayın da Anas tas Mi ko yan Le ni nə 

yaz dı ğı ra port da üzə va rı da ol sa 

er mə ni lə rin  Qa ra ba ğa  olan  id-

diala rı nı  rədd  edir di.  Onun  de-

dik lə ri nə gö rə, Qa ra bağ la İrə van 

ara sın da heç bir ta ri xi bağ lı lıq və 

əla qə  yox dur  və  Qa ra bağ  Ba kı-

dan ay rıl ma ma lı dır. Bun dan son-

ra sər həd lər də bir sı ra is la hat və 

də yi şik lik lər hə ya ta ke çi ril di. Be-

lə bir id dia da var ki, o, ay rı-ay rı 

res pub li ka la rın tə sis ol ma sın dan 

qa baq  Qaf qaz da  Er mə nis ta nın 

mü hüm  mər kə zi nin  İrə van  yox, 

Tifl  is ol ma sı nı tək lif et miş di. Be-

lə lik lə,  Qa ra bağ  Azər bay ca nın 

Qı zıl Or du tə rə fi n dən iş ğa lın dan 

son ra, yə ni 1920-ci ilin ap re lin də 

də Azər bay can  əra zi si nin  tər kib 

his sə si ki mi qal dı.

1920-ci  il  de kab rın  20-də 

RSFSR  ilə  Er mə nis tan  ara sın da 

bağ la nan mü qa vi lə də RSFSR Er-

mə nis ta nın  Eli za vet pol  (Gən cə) 

vi la yə ti nin  Zən gə zur  mən tə qə-

si nə aid ol ma sı id diası nı hi ma yə 

edir di,  am ma  Qa ra bağ  mə sə lə-

sin də  bu  hi ma yə dar lı ğı  et mir di. 

Bu  sə bəb dən  er mə ni lər  tə rə fi n-

dən də fə lər lə tək rar la nan bu söz 

ki, Qa ra bağ Er mə nis tan la “ye ni-

dən bir lə şir ” qə ri bə gö rü nür.

İq rar  Əli yev  bu  ba rə də  be-

lə  ya zır:  “B.  Me di va ni,  Anas tas 

Mi ko yan  və  Ey.  Nu ri ca ni ya nın 

Mosk va da  xa ri ci  iş lər  üz rə  ko-

mis sar Çi çe ri nə və Za qaf qa zi ya-

da  Or ce ni kid ze yə  ün van la nan 

mək tub la rın da de yi lir: “Qa ra bağ 

və  Zən gə zur  mə sə lə si  mü za ki rə 

olun du və on lar So vet Azər bay-

ca nı nın  tər ki bin də  qal dı.  Si zə 

qə tiy yət lə  de yi rik  ki,  bu  mən tə-

qə lər  gə lə cək də  də  Azər bay ca-

nın tər ki bin də qa la caq”. Or ce ni-

kid ze  ümu miy yət lə  mə sə lə nin 

bu  cür  həl lin dən  ra zı  qal mış dı. 

O, Çi çe rin lə te le fon da nı şı ğın da 

de miş di:  “Azər bay can  Qa ra bağ 

və Zən gə zu run dər hal və qeyd-

şərt siz qay ta rıl ma sı na is rar edir. 

Mə nim  fi k rim cə,  bu  işi  et mək 

la zım dır, çün ki hər iki mən tə qə 

iq ti sa di  cə hət dən  Ba kı ya  tə ma-

yül lü dür  və  İrə van dan  tam  təc-

rid  və ziy yət də-

dir...”.

Or ce ni kid ze  öz  də lil lə ri ni  be lə 

xü la sə et miş di: “Mə nim möv qe yim 

bu dur  ki,  Qa ra bağ  və  Zən gə zur 

Azər bay ca na  bir ləş sin  və  bu  vi la-

yət lə rə  mux ta riy yət  ve ril sin  ”.  Bu 

ra por tun  məz mu nu  Or ce ni kid ze-

nin 1920-ci il iyu nun 19-da Vla di mir 

İliç  Le nin  və  Çi çe ri nə  gön dər di yi 

te leq ra mın  mət ni  ilə  tam  uy ğun-

dur.  Te leq ram da  de yi lir:  “  Zən gə-

zur və Qa ra bağ da So vet hö ku mə ti 

elan edi lib və hər iki əra zi öz lə ri ni 

Azər bay can So vet Res pub li ka sı nın 

bir his sə si he sab edir. Ümu miy yət-

lə  mə nim  fi k rim cə,  Azər bay ca nın 

səd ri ni  Mosk va ya  ça ğı rıb  onun 

hü zu run da  Azər bay can  ilə  Er mə-

nis tan  mə sə lə lə ri ni  həll  et mək  və 

bu iş lə ri Er mə nis tan la bir mü qa vi lə 

şək lin də ye ri nə ye tir mək la zım dır ”. 

Dağ lıq  Qa ra bağ  mə sə lə si  də fə-

lər lə  Ru si ya  Kom mu nist  Par ti ya-

sı  Qaf qaz  şö bə si  və  Za qaf qa zi ya 

mən tə qə si  ko mi tə sin də,  həm çi nin 

Azər bay can  Kom mu nist  Par ti ya-

sı  Mər kə zi  Ko mi tə sin də  mü za ki rə 

olu nub.  Azər bay can  Kom mu nist 

Par ti ya sı nın  Mər kə zi  Ko mi tə si  də 

1920-ci  il  10  iyul  ta ri xin də  Qa ra-

ba ğın  və ziy yə ti ni  mü za ki rə  et miş 

və  qeyd  et miş dir  ki,  “hətt  a  so vet 

ha ki miy yə tin dən  əv vəl  də  Qa ra-

bağ kom mu nist lə ri bu mən tə qə nin 

iq ti sa di  cə hət dən  Azər bay can dan 

ası lı lı ğı nı nə zə rə ala raq, onun Azər-

bay can la bir ləş mə si ni zə ru ri he sab 

et miş lər”.  Həm çi nin  par ti ya nın 

şö bə  ic la sın da  qeyd  edil miş dir  ki, 

Qa ra ba ğın  kənd  er mə ni lə ri  Er mə-

nis tan la bir ləş mə dən im ti na edir lər. 

İrə van da  1920-ci  il  de kab rın 

1-də daş nak hö ku mə ti nin sü qu-

tun dan  son ra  və  həm çi nin  onu 

əvəz lə yən  Er mə nis tan  So vet 

Res pub li ka sı nın  ya ran ma sı  nə-

ti cə sin də Qa ra bağ mə sə lə si ye ni 

mər hə lə yə gir di. Serj Ava nes yan 

bu nun la  bağ lı  ya zır:  “Azər bay-

can İn qi lab Ko mi tə si nin rəisi Nə-

ri ma nov  Or ce ni kid ze nin  “Qı zıl 

or du tə rə fi n dən iş ğal edi lən Zən-

gə zur, Nax çı van və Qa ra bağ əra-

zi si Er mə nis ta na ve ri lə cək” ki mi 

şüar la rın dan  bir  gün  son ra kı 

nit qin də da ha açıq şə kil də de di: 

“So vet  Azər bay ca nı 

zəh mət keş  və 

qar daş mil lə tin 

gö rü şü nə  -Er-

mə nis ta na  ge dir.  So vet 

Azər bay ca nı  Er mə nis tan da  və 

Zən gə zur da bi zim ən yax şı yol-

daş la rı mı zın  qa nı nı  tö kən  daş-

nak ha ki miy yə ti ilə mü ba ri zə də 

on la rın ya nın da ola caq!” 

O, da ha son ra elan edir. Bun dan 

son ra əra zi üs tün də ix ti laf əsr lər bo-

yu bir-bir lə ri ilə qon şu ki mi ya şa mış 

iki mil lət ara sın da, qa nın tö kül mə-

si nə sə bəb ol ma ya caq. Zən gə zur və 

Nax çı van So vet Er mə nis ta nı nın ay-

rıl maz his sə si dir. Qa ra bağ əha li si nə 

də tam mux ta riy yət ve ril miş dir”.

Mə həm məd  Əmin  Rə sul za də 

Nə ri ma no vun  Er mə nis ta na  Nax-

çı va nı bəxş et mə si ba rə də be lə ya-

zır: “Er mə nis tan Res pub li ka sı bol-

şe vik lər tə rə fi n dən iş ğal olun du ğu 

za man Azər bay can bol şe vik hö ku-

mə ti nin rəisi Nax çı van mən tə qə si-

ni  Er mə nis ta na  hə diy yə  edib.  Bu 

za man  in gi lis lər  və  ame ri ka lı lar 

da Nax çı va nı Er mə nis ta na ver mək 

üçün  tə şəb büs  gös tər di lər.  Am-

ma bu na mü vəff  əq ol ma dı lar. İki 

il dən ar tıq nax çı van lı lar Er mə nis-

ta na bir ləş mə mək üçün mü ba ri zə 

apar dı lar. Bu də fə də öz möv qe lə-

rin də  is rar lı  idi lər.  Nə ri ma no vun 

bəx şi şi  söz də  qal dı.  Er mə nis tan 

Res pub li ka sı  Nax çı va nı  təh vil  al-

maq  üçün  qan  tök mə yə  məc bur 

idi.  Nax çı van lı lar  müx tə lif  mər-

kəz və qu rum la ra mü ra ciət edə rək 

elan et di lər ki, Er mə nis tan və tən-

da şı  ol maq  is tə mir lər.  Bu  mə sə-

lə  Tür ki yə  nü ma yən də  he yə ti nin 

diq qə ti ni  cəlb  et  di.  Elə  bu  sə bəb-

dən  Mosk va  mü qa vi lə si  əsa sın da 

Nax çı van mən tə qə si üçün cü döv-

lə tə bir ləş mə mək şər ti ilə Azər bay-

ca nın hi ma yə si al tı na keç di.

ardı gələn sayımızda

Tər cü mə edən: 

İb ra him QU Lİ YEV

1920

-ci ilin ap rel ayı nın 28-də Ba kı şə hə ri nin 

sü qu tu ilə Şi ma li Azər bay can Qı zıl Or du 

tə rə fi n dən iş ğal olun du və bu yurd So vet 

Azər bay ca nı  Res pub li ka sı  adı  ilə  So vet 

So sialist  Res pub li ka la rı nın  bi ri nə  çev ril di.  Əha li si nin  ək sə riy yə-

ti mü səl man lar dan iba rət olan bu mən tə qə 1813-cü il də im za la nan 

bəd nam “Gü lüs tan mü qa vi lə si” ilə çar Ru si ya sı nın əra zi si nə çev ril-

miş di. Bu bir əsr lik ay rı - seç ki lik, əda lət siz lik so vet lər ha ki miy yə ti 

döv rün də də da vam et di ril di. Bu dövr də də Mosk va da otu ran döv lət 

adam la rı azər bay can lı la ra eti mad et mir, on la ra ikin ci də rə cə li in san-

lar ki mi ya na şır dı lar. Am ma er mə ni lər rus la rın ənə nə vi dos tu he sab 

edi lir di. Bu ba rə də çox mi sal lar çək mək, çox fakt lar gös tər mək olar. 

Okt yabr in qi la bı nın rəh bə ri Vla di mir İliç Ul ya no va (Le nin) ya xın 

olan və So vet Azər bay ca nı nın ilk pre zi den ti (əs lin də, N.Nə ri ma nov 

MK-nın bi rin ci ka ti bi olub - tər cü mə çi) pos tu nu tu tan dok tor Nə-

ri man Nə ri ma no vun Azər bay can De mok ra tik Cüm hu riy yı ti nin 

sü qu tu haq qın da yaz dı ğı qeyd lər bu mə na da çox əhə miy yət-

li dir. O, Azər bay can So vet Res pub li ka sı nın tə si sin dən 4 il 

son ra, yə ni 1924-cü il may ayı nın 27-də yaz mış dı: “Er mə-

ni yol daş lar və rus şo vi nist lə ri Ba kı təş ki la tı nın rəh bər-

lə ri olan mü səl man fəh lə lə rin qüv və sin dən is ti fa də edə rək 

öz ci na yət kar si ya sət lə ri ni da vam et di rir lər. Bun lar mə lum 

pla na  əsa sən  ta nın mış  adam la rın  va si tə si lə  nə yin  ba ha sı-

na olur sa ol sun çir kin niy yət lə ri üçün Azər bay can kim li yi ni 

məhv et mək is tə yir lər. Azər bay can da daş nak si ya sə ti bü-

tün cə hət lə ri ilə da vam edir. Mən də şüb hə yox dur 

ki,  Ru si ya  Kom mu nist  Par ti ya sı nın  Mər-

kə zi Ko mi tə si Ser qo Or ce ni kid ze və Sta-

li nin si ma sın da biz türk lə rə eti mad sız lıq 

edir lər. Bu na gö rə də on lar Azər bay ca nın 

ta le yi ni  er mə ni  daş nak la ra  tap şır mış lar. 

Təəc cüb lü bu dur ki, bu cə nab lar be lə xə yal 

edir lər  ki,  türk lər  tam  ax maq dır lar  və  bü tün 

bun la rı dərk et mir lər”. 

Qarabağa

muxtariyyəti

kim verdi?

19

N 12(21) 3.04.2015

---