Göz yaşları içindən baxan təbəssüm
Yüklə 23,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 N 12(21) 3.04.2015 Müx tə lif tip li kon tekst lər də söz lə rin ay rı-ay rı mə na la rı nın ifa- də olun ma sı və on la rın tər cü mə- si pro se si ni nə zər dən ke çir mək üçün qeyd edək ki, da hi söz us ta dı V.Şeks pi rin ya ra dı cı lı ğı nın bi rin- ci döv rün də yaz dı ğı “Ro meo və Cül yett a” fa ciəsi nin di li şairin ya- ra dı cı lı ğı nın növ bə ti dövr lə rin də yaz dı ğı əsər lə ri nin di li nə nis bə tən sa də və zən gin dir. Di lin zən gin li- yi ay rı-ay rı söz lə rin kə miy yə ti ilə de yil, on la rın se man tik qu ru lu şu- nun rən ga rəng li yi ilə əla qə dar dır. Şeks pir “Ro meo və Cül yett a” fa- ciəsin də çox mə na lı söz lər dən ge- niş is ti fa də et miş, on la rın de mək olar ki, bü tün mə na la rı nı və mə na ça lar la rı nı açıb gös tər miş dir. Mə- sə lən: House(noun)-1.Serv; My mas- ter is the great rich Ca pu let ;and if you be not of the house of Mon- ta gues, I pry, co me and crush a cup of wi ne. (p.17) Nö kər: Mə- nim ağam məş hur var lı, döv lət li Ko pu lett i dir. Əgər si zin Mon te ki nəs li ilə qo hum lu ğu nuz yox dur- sa, xa hiş edi rəm, bir pi ya lə şə rab nuş edin (səh.173). Be lə lik lə, apa- rı lan araş dır ma lar dan be lə nə ti cə- yə gə li rik ki, hər bir hal da sö zün han sı lü ğə vi mə na da iş lən mə si ni kon tekst müəy yən edir. Hər han sı mətn də çox mə na lı sö zün iş lə dil- di yi kon teks ti təh lil edi rik və bu təh lil za ma nı mə na sı nı müəy yən et mək tə ləb olu nan söz lə, mə na- sı nı yax şı bil di yi miz di gər söz lər ara sın da müx tə lif mə na əla qə lə ri ya ra dı rıq. Çox mə na lı söz lər məhz di gər söz lər lə bağ la na raq və ya müx tə lif nitq mə qam la rı ilə əla qə- dar ola raq mə na kəsb edir və an- la şı lır. De mə li, söz lə rin də qiq mə- na sı nı tək lik də, təc rid olun muş hal da de yil, məhz nitq şə raitin də, əla qə dar söz lər mü hi tin də an la- maq və müəy yən ləş dir mək müm- kün dür. Bu nun la da kon tekst po- li se man tik sö zün mo ne se man tik sö zə çev ril mə si nə şə rait ya ra dı r. Bə dii əsər lər də də di lin əsas və- zi fə si cə miy yət də ol du ğu ki mi, in san lar ara sın da ün siy yət va si tə- si dir. La kin bu və zi fə bə dii əsər- lər də eksp res siv, es te tik sə ciy yə da şı yır. Söz nə za man, nə mü na- si bət lə və nə cür əmə lə gə lir-gəl- sin, fər qi yox dur, onun ifa də et- di yi əş ya, əla mət, kə miy yət və s. ilə səs komp lek si ara sın da heç bir üz vi əla qə yox dur və ola da bil- məz. Çün ki elə bir əla qə ol say dı, müasir di li miz də ki möv cud səs tər ki bi ilə bir-bi ri nə ya xın mə na- la rı bil dir mək xü su siy yə ti də ya- ran maz dı. Mə lum dur ki, dil də ən sa də, ən çox iş lək söz lə rin ək sə riy yə ti çox- mə na lı dır. Mə sə lən: baş (head), qol (hand), bu daq (branch), ge- cə (night), sə hər (mor ning), qız (maiden), yaz (sp ring), qar (snow), bo ran (storm), tu fan (hur ri ca ne), dur maq (stand), yı- xıl maq (drop), yat maq (sleep), bax maq (look), qu ru maq (dry), öl mək (die) və s. Çox mə na li tə- biətə ma lik söz lər çox ifa də li və mə na lı olur. Çün ki, hə min əla mət bun lar dan ge niş şə kil də is ti fa də et mə yə şə rait ya ra dır. Çox za man müəy yən əş ya ya onun bu və ya di gər əla mə ti nə gö rə ad ve ri lir. Mə sə lən: süz mə, ay ran, düy mə, day ça, əl cək, aş sü zən, vint bu ran, is tiot və s. (M.Arif. Ədə bi-tən qi- di mə qa lə lər. B.,1958). Bə zi hal lar da isə ox şar xü su- siy yət lə ri nə gö rə müx tə lif əş ya və ya on la rın əla mət lə ri ey ni səs tər ki bi ilə ifa də edi lir. Mə sə lən: qaş və ağac söz lə ri nin bi rin ci si in sa nın gö zü nün üs tün də ki əy ri şə kil də uza nan tük lə ri (Onun gö zəl qaş la rı var), ikin ci si isə iri qol-bu da ğı olan sərt bir bit ki ni (şam ağa cı) bil di rir. Di gər tə rəf dən, üzü yün üs t tə rə- fi n də yer lə şən, ona bə zək ve rən hər han sı bir da şa, yə hə rin qa baq və ar xa tə rəf də ki çı xın tı his sə si- nə, da ğın çı xıq ye ri nə qaş de yi lir. Mə sə lən: Üzü yün qa şı al maz dır. Yə hə rin qa şı ba la ca dır. Da ğın qa- şın da bir ağac bi tib. Bu söz ey ni za man da göz-qaş ki mi tər kib lər də iş ti rak edir. Elə cə də əla ğa cı, ti kin ti üçün ağac dan ha zır lan mış bü tün ma te rial lar müəy yən mə sa fə (on beş ağac get dik dən son ra çat dıq) ye nə də ağac ad la nır. Ay dın bir mə sə lə dir ki, qaş və ağac söz lə ri ni is ti fa də et di yi bu son ra kı mə na lar onun il kin mə na la rın dan tö rə mə- dir. Bir sö zün mə na sın dan əmə- lə gə lən ye ni mə na lar onun mə na ça lar lı ğı ad la nır. Müx tə lif mə na ça lar lı ğı na ma lik olan söz lə rə isə çox mə na lı (po li se man tik) söz lər de yi lir. İfa də et di yi mə na ça lar lı ğı na gö- rə çox mə na lı söz lər ey ni de yi lir. Söz onun ge niş və ya məh dud mə na da iş lən mə sin dən ası lı ola raq, çox və ya az mə na ça lar lı ğı na ma lik olur. Əgər sö zün bir əsas mə na dan baş qa ikin ci bir mə na sı ol mur sa, be lə söz lər ad la- nır. Mə sə lən: hey va nın al nın da olan ağ bir lə kə ni bil di rən qaş qa sö zü tək mə na lı ol du ğu hal da, in sa na aid or qa nın adı olan ağız sö zü isə çox- mə na lı dır. Bu söz qa za nın ağ zı, qa- pı nın ağ zı, to pun ağ zı, bı ça ğın ağ zı, bı ça ğın ağ zı və s. ifa də lə rin də müx- tə lif mə na la ra ma lik dir. Tər cü mə za ma nı çox mə na lı söz lə rin ol duq ca bö yük əhə miy- yə ti var. Bu onu gös tə rir ki, söz- lə rin çox mə na lı lıq pro se si, dil də qə dim və ən qə dim dövr lər dən fəal şə kil də möv cud olub. Bu pro ses bu gün di lin da xi li in ki şaf qa nun la rın dan bi ri ni təş kil edir. Azər bay can di lin də ki “Ürə yi- min ya ğı əri di; İş lə rim yağ ki mi ge dir; Qə ləm lap yağ ki mi ya zır” cüm lə lə rin də yağ sö zü nün özü- nə məx sus mə na ça lar lı ğı nə qə- dər çox olur sa ol sun, bun lar dan bi ri müt ləq onun ilk hə qi qi-müs- tə qil mə na sı nı təş kil edir, baş qa mə na la rı isə ilk mə na ya az və ya çox ya xın ol du ğu na bax ma ya- raq, özü nü onun son ra dan tö rə- miş olan mə na la rı ki mi gös tə rir. Müs tə qim mə na sö zün əsas mə- na sı dır, baş qa mə na la rı isə ikin ci, üçün cü hətt a dör dün cü də rə cə li ye ri tu tur. Çox mə na lı söz lər də sö zün mə na ça lar lıq la rın dan əsas mə na sı hə qi qi, ikin ci və son ra kı mə na lar da isə mə ca zi mə na ad- la nır. Söz lə rin çox mə na lı lı ğı aşa- ğı da kı xü su siy yət lə ri mey da na gə ti rir.
Sö zün son ra dan kəsb et di yi mə na ça lar lı ğın dan (mə ca zi mə na lar dan) bi ri az in ki şa- fı nə ti cə sin də əmə lə gəl di- yi hə qi qi mə na dan uzaq la- şa raq, müs tə qim məfh um ifa də edən ye ni bir mə na ya çev ri lə bi lər. Mə sə lən: to leave, es tab lish ment, pu- nish ment is mi və si fət lə ri ta ma mi lə müs tə qim mə na ifa də edir. Azər bay can da di- lin də: keç(mək), saç(maq), düz(mək) söz lə ri bu qə bil- dən dir.
kəb söz lə rin əmə lə gəl mə sin də mü hüm rol oy na yır. Mə sə lən: well-dres sed, good-hear ted, hard-wor king. Azər bay can di- lin də bu söz lə rin ör dək bu run (hey van adı), in cə sə nət, da na- bur nu (hə şə ra tın bir nö vü), is- ti qan lı mə na la rı var.
mə na la rı di li miz də sa bit söz bir ləş mə lə ri nin (idiom lar, iba rə lər, hik mət li söz lər, ata- lar sö zü və zər bi-mə səl lə rin, ey ni za man da tap ma ca la rın) əmə lə gəl mə si üçün əsas ba za təş kil edir. Tər cü mə də be lə söz lə rə rast gə li rik: qa ra qa- baq, uzun elə mək, baş dan sov maq, ürək qon maq, qur- ban ol maq ki mi idiom lar da: po lad quş, can lı in san, saf vic dan, möh kəm ad dım, işıq- lı gün, xoş gör dük ki mi iba- rə lər də, mü vəff ə qiy yət lər dən baş gi cəl lən dir mə, az ol sun, am ma yax şı ol sun, as la nın er kə yi-di şi si ol maz ki mi hik- mət li söz lər də, qaz vur, qa zan dol sun, nə tö kər sən aşı na, o da çı xar qa şı ğı na, nə ət dir nə ba lıq, nə tü fən gə çax maq dır, nə sum bə yə tox maq ki mi ata- lar sö zü və zər bi-mə sə lə lər də; üs tü zə mi bi çər lər, al tı bu laq, içər lər ki mi tap ma ca lar da iş- lən miş söz lər ye nə də hə qi qi mə na sın dan çox uzaq dır.
söz lə rin əmə lə gəl mə sin də az rol oy na mır. Söz nə qə dər çox mə na lı olar sa, on dan da- ha çox dü zəlt mə söz lər əmə lə gə tir mək müm kün dür. Mə- sə lən: ope ra ti ze, ope ra tor, ope ra tinq room, ope ran tiq the ta re. Azər bay can di lin də aç maq fe li və göz is mi çox- mə na lı söz lər dən ol du ğu üçün bun lar dan açar, açan, açıq, açıq lıq, açıl mış, açı lış- maq, açı lı şan, açar cı, göz lü, göz lük lü, göz lə mək, göz süz ki mi söz lər əmə lə gə lib.
kan la rı ge niş və zən gin dir. Hə min xü su siy yət bu söz lər- dən rən ga rəng üs lu bi məq- səd lər lə əla qə dar is ti fa də et- mək üçün ge niş im kan lar açır. Çox mə na lı söz va si tə si lə müx- tə lif an la yış ları ifa də et mək olar. Yə ni ey ni fo ne tik tər ki bə ma lik olan bir söz cür bə cür məz mun ifa- də edə bi lər. “The go ver ner said that he would nit al low the pr sens of fe re- dal troops on sail”... ...”the Ge ne- ral has been fa ced with the prob- lem of the country is pre sen ce on fo re gin soil....” Bi rin ci cüm lə də söz lü ğət də ol du ğu ki mi, öz il kin mə na sın dan “ol maq” (tut maq) mə na sın da, ikin ci cüm lə də isə iş- ğal mə na sın da iş lə n ib. Gö rün dü yü ki mi, ya zı çı bir çox mə na lı sö zə əsas la na raq, onun va- si tə si ilə mux tə lif mə na lar ifa də edib.
Ya zı çı ümu miş lək sö zün çox mə- na lı xü su siy yət lə rin dən is ti fa də edə rək, onu bir mətn çər çi və sin də qar şı laş dı rır. Hə min üsul va si tə si lə ya zı çı iro ni ya, sa ti ra, eksp res si ya, is teh za ki mi ça lar lar ya ra da bi lər. Hətt a bə zi mə qam lar da bu cur is ti- fa də za ma nı ko mik eff ekt də qüv- vət lən di ri lir. Bə dii mətn lər də bu nu gör mək müm kün dür. Çi na rə ƏLİ YE VA Çoxmənalı sözlər və onların tərcümədə rolu
Yüklə 23,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|