Folklor institutu
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yəni nağılda mifoloji plandakı qardaş-bacı qoşasından törəyən ər-arvad münasibəti var ki, bu da nağıl
- “Mifoloji xaos və onun ritual modeli”
14 ayaqqabısı, yaxud da üzüyü məhz öz qızına uyğun gəlir. Əslində, bu məsələ- nin mahiyyətində “dünyada heç kim yoxdur” düşüncəsi dayanır. Kosmoqo- nik planda dünyada heç kimin olmadığı bir situasiyada yaradılış aktı “qardaş- bacı”, “ana-oğul” kontekstlərində cərəyan etsə də, nağıl sintaqmatikasında bu “ata-qız” münasibəti kimi də ortaya çıxır. Yəni nağılda mifoloji plandakı
M.Evzlin yazır: “İlahi insesti” “sosial insest”dən fərqləndirmək lazım- dır. Tanrının özündən döllənməsinə (məsələn, Atumun özünü mayalandırma- sı kimi) inçestin ən nadir (axırıncı) forması kimi baxmaq olar. Kosmik in- çestin ən geniş yayılmış forması ananın oğlu, qardaşın bacısı ilə əlaqəsi əsa- sında meydana gəlir ki, nəticədə çoxsaylı kosmik obyektlər yaranır. Atanın öz qızı ilə əlaqəsi kosmoqonik proseslərin daha sonrakı mərhələsi ilə əlaqə- dardır. Buna ananın oğlu, qardaşın bacısı ilə evlənməsinə nisbətən sonrakı mərhələ kimi (kosmoqonik nöqteyi-nəzərdən) baxıla bilər. Mifoloji inçest motivini öyrənmək üçün hökmən onu “kosmoqonik arxetipə” çevirmək la- zımdır. Bu üsulla inçestin “mənfi” və “müsbət” dəyərini müəyyənləşdirən özünəməxsus ontoloji “kosmoqonik məntiqini” məqsədəuyğun şəkildə araş- dırmaq mümkündür” 17 . Odur ki, biz dissertasiyada nağıllarda ata-qız müna- sibəti kontekstində meydana çıxan inçest faktının kosmoqonik planda izahını məqsədəuyğun hesab etdik. Müəyyən olundu ki, ata-qız inçesti kosmoqonik plandakı bacı-qardaş inçestinin yenidən təkrarlanması zamanı ortaya çıxan modeldir ki, sosial inçest üçün hakim olan “cəzaya” layiq görülür. Və o da aydın oldu ki, nağılda hökmdarın arvadı və qızı əkizlər mif modeli konteks- tində izah oluna bilir. Buna əsasən deyə bilərik ki, nağıllarda əks olunan bu süjetin də əsasında əkizlər mif modeli dayanır. Əxlaqi çərçivədə qəbul olun- mayan münasibət cəza ilə sonuclanır. Bizim fikrimizə görə, yaradılış kontekstinin ata-qız, oğul-ana, qardaş- bacı münasibəti ilə ifadə olunmasının səbəbi onların dünyanın vertikal (Yer və Göy) düzümünun horizontal (üfüqi) paradiqması olmasıdır. Bu mənada əkizlər mifi xaosdan kosmosun yaranmasını təcəssüm etdirən mifoloji modeldir. Dissertasiyann üç yarımfəsildən ibarət olan ikinci fəsli “Mifoloji xaos və
xaos və ritual, toy ritualında xaos və kosmogenez, “Basat-Təpəgöz” paradiqma- sında xaosdan kosmosun təşkilinin ritual modeli kimi məsələlər təşkil edir. İkinci fəslin “Kişi-Qadın” modelində xaos və ritual” adlanan birinci yarımfəslində göstərilir ki, mədəniyyətdəki bütün ritualların əsasında ilkin yaradılış (kosmikləşmə) və son (esxatologiya) aktını (xaos-kosmos müna-
17
Евзлин М. Космогония и ритуал. Москва: Радикс, 1993, с. 142
15 sibətlər sxemini) imitasiya etmək dayanır. Bu rituallar özlüyündə mifik za- manı bərpa edir və mifik zaman bərpa olunduqda dərhal bütün obyektlər “simvolun dilinə” çevrilir. Odur ki, biz mərasimlərdə, günlük həyatımızda rastlaşdığımız obyektlərin öz real funksiyasından başqa, müəyyən mənaları da ifadə etməsinin şahidi oluruq. Bir növ, burada sakral zaman profan za- mana müncər edilir. Elmi ədəbiyyatda göstərildiyi kimi, “həyata keçirilən ritual öz məkanını müəyyən edir və sərhədlərini cızır. Burada sakral zaman profan zamana naxışlanmaqla ona öz dərin kökləri ilə əlaqələnmək, möv- cud olmaq imkanı yaradır. Bu zaman sakral zaman profan zamanı aradan qaldırmır, çünki o, profan zamanın sığınacağıdır” 18 .
Mifologiyalarda xaosdan kosmosun yardadılışını müşayiət edən ən başlıca motivlərdən biri də ilk insan cütünün, qadın və kişinin yaranması- dır. Bu motiv müxtəlif ritual davranışların da əsasında dayanır. “Qadın və kişi” arasındakı münasibətin kosmoqonik planının araşdırılması mədəniy- yətdə bir çox yaradıcılıq faktlarının, o cümlədən toy, yas, adqoyma və s. mərasimlərin daha dərindən anlaşılmasına kömək edə bilər. Bizim topladığımız bir mətndə deyilir: “İki nəfərin eyni vaxtda öv- ladı olanda valideyinlər razı olsalar, onların göbəklərin bir-birlərinə kəsir- lər. Bu adətin adı göbəkkəsmədir” 19 . Bu mətndə dünyanın yaradılış anına işarə edilir. Mifologiyada yara- dılışın ilkin mərhələsi olan xaos qadın və kişi başlanğıcının hər ikisini öz daxilində gizlədir. Burada bütün qarşıdurmalar, o cümlədən qadın və kişi bir-birinə qovuşmuş şəkildə və ya iki baş və bir bədənə malik olan varlıq kimi təsvir olunurdu. Mirçe Eliade “Əbədi təkrarlanan mif” kitabında göstərdiyi kimi, “Yeni il kosmoqoniya aktının yerinə yetirildiyi başlanğıc zamanın yenidən təkrarlanmasıdır....Bu günlərdə cavan gənclərin inisiasiya mərasimi də təş- kil olunur” 20 . Fikirdən göründüyü kimi, Novruz ilkin yaradılış aktını təkrar- layır və bu təkrarlanma aktında həmçinin gənclərin də inisiasiya ritualı reallaşdırılır. Keçid zamanın xarakteri “qızlara gələcək həyat yoldaşlarının kim olmasını” 21 müəyyənləşdirmək şansı verir. Bu kontekstdə “Əgər kim Novruz gecəsi duzlu qoğal yeyib yatsa, öz sevgilisini yuxuda görər” inancı- nın da izahı qadın-kişi münasibətlərinin mifoloji planını izah etmək üçün geniş material verir. Həmin gecə ağacların başı bir anlıq yerə dəydiyi, çay-
18 Scategni W. Psychodrama, group processes and dreams: archetypal images of individua- tion. New York: Brunner-Routledge, 2002, p. 41 19 Material arxivimizdədir. 20 Элиаде М. Миф о вечном возвращении http://royallib.ru/book/eliade_mircha/mif_o_vechnom_vozvrashchenii.html 21 Borçalı folklor örnəkləri. I kitab. Bakı: Elm və təhsil, 2013, s. 26 Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|