Folklor institutu
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
10 dünyanın varlığını emosional əsaslandırma vasitəsidir. Belə olduqda mifdə varlığın gerçək ölçüləri öz əhəmiyyətini itirir və burada insanların həmin faktları necə duymaları və ona hansı “əsasla” inanmaları daha önəm qaza- nır. Beləliklə, yaradılış mifində insanların mif mətni kontekstində özlərinə layiq gördükləri cəza (cənnətdən qovulmaları və yaxud da qaranlıq dünyaya tərk edilmələri), əslində elə insest yasağının pozulmasına görə verdikləri cəzadır. Odur ki, ilk insanın dünyaya gəlişi və cəza eyni anda baş verən ha- disə kimi diqqətə çatdırılır. Yaradılış aktı, xaosun kosmosa çevrilməsi pro- sesi qarşıdurmaların yaranması kimi dərk olunmuşdur. Bu model yaradılış prosesini əks etdirən mətnlərin süjet əsasını təşkil etdiyi halda, insanların dünya duyumunda arxetip olaraq yaşamaqdadır. Yəni hər hansısa konkret bir yaradılış mətnini bilməyən şəxs özünü daima qarşıdurmada olan qüv- vələr arasında hiss edir və özünüifadənin bütün səviyyələrində nizamı qoru- mağa çalışır. Bu mənada yaradılış miflərinin dünyanın “real tarixi” və ya- xud da “uydurma tarix” kontekstində dəyərləndirilməsi bizim işimizə yara- maz. Bu məsələni daha yaxşı olardı ki, “tərsinə proyeksiyalanma” konteks- tində anlayaq. Yəni bu mətnin semiotik əhəmiyyəti hansısa bir qüvvənin dünyanı yaratmasını əks etdirən mətndən daha çox “insanın dünyanı yarat- ması” kimi anlaşılmalıdır. Bu zaman yaradılış mifi insanın daxili-psixoloji dünyasından xəbər verməklə yanaşı, mədəniyyətdəki simvolların semanti- kasını anlamaq üçün də etibarlı mənbəyə çevrilə bilər. Bu baxımdan mədə- niyyətin öyrənilməsində yaradılış miflərinin yerini aşağıdakı aspektlərdən müəyyənləşdirmək olar: 1) Yaradılış modelini təqdim edən müxtəlif mətn tiplərinə (kosmo- qonik mif, inanc, nağıl və s.) diqqət çəkmək və onlardakı ortaq cizgiləri nəzərə çatdırmaq; 2) Yaradılış miflərinin mədəniyyətin ritual və simvolik layının öyrə- nilməsində açar rolunu oynamasına diqqət çəkmək; 3) Yaradılış mifi kontekstində təzahür edən simvollar və onların psi- xosemiotik mənasını aşkarlamaq; 4) Yaradılış mətnində yaradılış aktının meydana çıxmasına səbəb olan qarşıdurmanı, mədəni qəhrəman və trikster qarşıdurmasını nəzərdən keçirmək. Tədqiqatın birinci fəslinin “Əkizlər mifi xaos-kosmos modelinin özü-
əsas qənaətlərə görə, xaos-kosmos münasibətləri mədəniyyətdə çoxsaylı paradiqmalar kontekstində təzahür edir. Bu qarşıdurma səviyyəsində xao- sun kosmosa, kosmosun xaosa çevrilməsi ilə yanaşı, ikili qarşıdurmanın simmetrik münasibəti əsasında kosmik nizam mütəhərrik şəkildə təşkil olunur, qorunur və davam etdirilir. Xaos-kosmos arasındakı münasibətlərin ən müxtəlif səviyyəsini öyrənmək üçün əkizlər mif modelinin araşdırılma- sına ciddi ehtiyac vardır.
11 Əkizlər problemi bir çox aspektdən araşdırılmışdır. Bioloji, psixoloji və yaradıcılıq faktları barədə aparılan tədqiqatların müşahidəsindən belə bir nəticə doğmuşdur ki, “əkizlər ideal ontoloji mükəmməlliyi təcəssüm etdi- rir”
10 . Psixoanalitiklər göstərirlər ki, ikilik material dünyasının şüurda görü- nüşü olmaqla yanaşı fərdiləşmiş eqonun əkiz doğuluş modeli ilə müəyyən- ləşməsidir 11 .
Psixoloji duyum baxımından dünyanın ikili dərki mədəniyyətə bir-biri ilə eyni zamanda həm qarşıdurmada və həm də birgə olan obrazlar bəxş etmişdir ki, onlar da “əkizlər mifi” kimi xarakterizə olunur. Yaradıcı- lıq nümunələrində “əkizlər mifi” dinamik şəkildə təcəssüm olunduğuna gö- rə özü ilə bərabər emosional simmetrizmlə yanaşı, çoxsaylı simvol və işa- rələri də ifadə etdirir. Təsadüfi deyildir ki, Joan Peternel “Folklorda və ədəbiyyatda arxe- tiplər və motivlər” kitabının “İkiləşmə” oçerkində əkizlərlə bağlı tabunun olduğunu vurğulayır: “Əkizlərlə bağlı tabunun inkişaf mərhələlərini aşağı- dakı kimi müəyyənləşdirmək olar: 1) Ana və əkizlər öldürülür; 2) Əkizlərdən biri öldürülür; 3) Ana və əkizlər şəhərdən qovulurlar; 4) Əkizlərə ildırım və şimşək timsalında ortaya çıxan səma tanrısının övladı kimi himayədar, qoruyucu, qurucu kimi hörmət bəsləyirdilər” 12
Əkizlər mifi bütün bu keyfiyyətləri özündə ehtiva etməklə yanaşı, folklorda da bir çox paradiqmalarda çıxış edir. Bu mif folklorun bir çox janrlarına, həmçinin yarımtarixi hadisələrə transformasiya oluna bilir. Amma transformasiya olunan mətn mifin mənşə izahediciliyini özündə ehtiva etmə- diyinə görə orada əkizlər mif modelinin mənşəyinin izahını yox, təzahürünü görürük. Yəni əkizlər mif modeli folklorda mənşə təsviri ilə deyil, daha çox münasibətlər konteksti ilə təmsil olunur. Əkizlər modeli hər şeydən öncə psixoreallıqla əlaqədardır. Bunun əsasında şüurun “iş rejimi” dayanır. Yəni dünyada özünü reallaşdırma və duyma bütövlükdə ikilik kontekstində həyata keçirilir. Duallığın (ikilik) işarəsi kimi əkizlər arxetip modeli ehtiva edir. Bu baxımdan bütün qarşıdurmalarda əkizlər arxetip modelini axtarmaq olar. Amma “əkizlər mif modeli” konkret mədəni hadisədir. O, konkret situasiya- ları ehtiva etməklə, həm də ənənəvi münasibətlər modeli olaraq ortaya çıxır. Yəni əkizlər mif modeli olaraq o duallığın ənənəvi təzahür modellərini ehtiva edir. Belə olduqda əkizlər mif modeli fəlsəfi ümumiləşdirmənin nəticəsi
10 Clark B. The Twin Motif in Comparative Mythology. www.astrosynthesis.com.au/wp- content/uploads/2013/03/The_Twin_Motif.pdf, p. 33 11 Edinger E.F. The Bible and the Psyche: Individuation Symbolism in the Old Testament. Toronto: Inner City Books, 1986, p. 36. 12 Peternel J. Archetypes and motifs in folklore and literature. New York: M.E.Sharpe, 2005, p.453 Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|