FəLSƏFƏ : tarix və
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 26 -
realizasiya ilə və ya tarixi şəraitin dəyişməsi ilə «gücsüzləşirsə», yenidən realizasiya potensialını itirirsə, deməli o mahiyyəti ifadə etmir. Artıq baş vermiş hadisə ancaq tarixdə qala bilər. Mahiyyətlər, ideyalar isə əbədidir. Fəlsəfi təlimlərin də tarixdə qalması, yaxud tarixin sədlərini keçərək çağdaş fikir dünyasında aktuallığını saxlaması, bu təlimlərin nə dərəcədə həqiqi mahiyyətlər, ideyalar üzərində qurulmasından asılıdır. Başqa sözlə, fəlsəfi təlim həqiqətən fəlsəfidirsə o heç də tarixdə qalmayaraq həmişə müasir olur. Məşhur fəlsəfə tarixçisi Kuno Fişer də diqqəti fəlsəfə ilə tarix arasındakı əksliyə yönəldir. O, «Fəlsəfə tarixi elm kimi» adlı əsərində fəlsəfə tarixinin hətta mümkünlüyünü belə şübhə altına alır: «Tarix və fəlsəfə anlayışları arasında belə bir əkslik vardır: tarix hadisələrin zamana görə varisliyi olmadan təsəvvür edilə bilməz, fəlsəfə isə həqiqətin dərki üzərində qurulur ki, həqiqət də ancaq şeylə tam uyğunluq halında olan təsəvvürdən ibarətdir. Burada iki imkan vardır: təsəvvür şeyə ya uyğundur, ya da uyğun deyil. Birinci halda təsəvvür həqiqi, ikinci halda yanlışdır. Həqiqət ancaq birdir, o hadisələrin zamana görə varisliyini ifadə etmir və deməli onun tarixi də yoxdur». 1
Əgər biz «fəlsəfə» anlayışını onun bütün tarix boyu keçdiyi təkamül kontekstində araşdırmalı olsaq, müxtəlif dövrlərdə müxtəlif lokal elmi-mədəni mühitlərdə bu anlayışın xeyli dərəcədə fərqli mənaları ifadə etdiyini və bu mənaların zaman oxunda düzülüşünün hansı isə ardıcıllığı, qa- nunauyğunluğu əks etdirmədiyini və beləliklə, müntəzəm təkamüldən danışmağın qeyri-mümkün olduğunu görərik. Lakin bu fərqli anlamların geniş spektrində bütün dövrlərin və elmi-mədəni mühitlərin, bütün düşüncə tərzləri və elmi paradiqmaların sərhədlərini keçərək bu günə qədər gəlib çıxmış parlaq zirvələr vardır ki, onlar bu dəyişkənlikdə və müxtəliflikdə bir növ oriyentir rolunu oynamaqla fəlsəfi fikrin bir ana xətti olduğunu və əsrlərin öz arasında bu zirvələrdən keçən vahid ideya xətti ilə bağlandığını göstərir. Bu zirvələr
1
Новой философии; Декарт: его жизнь, сочинения и учение. – СПб.: Мифрил, 1994, стр.4. - 27 -
böyük fəlsəfə klassiklərinin əsərləridir. Piramidanın aşağısı nə qədər geniş sahəni əhatə etsə də, zirvəyə yaxınlaşdıqca müxtəliflik aradan götürülür və bütün böyük klassiklərin eyni problemlər ətrafında və əslində həm də eyni bir dildə yazdığı ortaya çıxır. Və ancaq zirvələrin müqayisəli təhlili fəlsəfi fikrin nisbi müstəqil bir inkişaf yolu keçdiyini sübut edir. Fəlsəfənin əsas problematikasını və fəlsəfi fikrin mahiy- yətini müəyyənləşdirmək üçün ən düzgün yol fəlsəfə tarixinin izlənməsi deyil, insan təfəkkürünün müasir mərhələdəki strukturunda onun nisbi yerinin təyin olunmasıdır. Başqa sözlə, fəlsəfənin özünəməxsusluğu elm, din, incəsənət, əxlaq, siyasət, hüquq və s. şüur formaları ilə müqayisədə müəyyənləşdiril- məlidir. Və ancaq müasir baxımdan, məhz fəlsəfi fikir kimi dəyərləndirilməli olan sahənin meyarları ayırd edildikdən sonra əvvəlki tarixi mərhələlərdə həmin bu şüur formalarının qarşılıqlı nisbəti haqqında fikir yürütmək olar. Ancaq belə yanaşdıqda, məsələn, orta əsrlərdə fəlsəfəyə aid edilən bir mövzunun və ya əsərin müasir anlamda əslində ilahiyyata, ya- xud elmə, siyasətşünaslığa aid olduğu aşkara çıxır. (Müasir dövrdə fəlsəfi problem kimi qoyulan bir məsə- lənin tarix boyu hansı formalarda qoyulduğu və hansı kon- tekstlərdə öyrənildiyi də araşdırıla bilər.) Beləliklə, fəlsəfənin mahiyyəti də, predmeti də, əsas problemləri də ilk növbədə onun keçdiyi tarixi inkişaf yolundan deyil, müasir insanın müasir düşüncə və fəaliyyət me- xanizminin strukturundan intixab edilməlidir. Tarix hadisələrin baş verdiyi dövrdə onların iştirakçısı və şahidləri tərəfindən qələmə alınmış səlnamələr, təsvirçi mətnlər, arxiv materialları əsasında sonrakı dövrlərdə yaradılan versiyalar və sistemli şərhlərdən yaranır. Tarix elm və fəlsəfə ilə əks qütb təşkil edir. Fəlsəfə ilə tarixin arasında çox geniş bir fikir sahəsi dayanır ki, elmi və bədii təfəkkür də bura daxildir. Aristotelin yuxarıda iqtibas gətirdiyimiz «poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır» fikri də bu kontekstdə daha çox aydın olur. Əvvəla, tarixçi mahiyyətləri yox, hadisələri təsvir edir. İkincisi, tarixçi bilavasitə özünün deyil, başqalarının şa- - 28 -
hidliyi əsasında, müxtəlif mənbələrdən aldığı informasiyaların təhlili əsasında model qurur, şərh verir. Üçüncüsü, tarixçi hər bir dövrdə hadisələrin mümkün gedişat variantları, imkanlar içərisindən ancaq birinin, gerçək- ləşmiş, həyata keçmiş variantın təsvirini verir. (İmkan ma- hiyyətə, gerçəklik isə hadisəyə uyğun gəlir). Dördüncüsü, tarixçinin düşüncə tərzi, təfəkkür üslubu ha- disələr dövründə yaşayan və onları təsvir edən şəxslərin düşüncə tərzi və təfəkkür üslubundan fərqli olduğundan tarix bəzənə-bəzənə, «düzənlənə-düzənlənə» gedir. Başqa sözlə, təfəkkürün inkişafı keçmişdə qalmış hadisələrin özünə təsir edə bilməsə də, təsvirinə, şərhinə təsir göstərir. Fəlsəfə hadisələri deyil, mahiyyəti əks etdirdiyindən onun tədqiqat obyekti zaman-məkan müəyyənliyinə malik deyil. Keçmişdə deyilmiş fəlsəfi bir fikir, həm də müasir dövrə aid olmaq əzmindədir. Başqa sözlə, fəlsəfə klassiklərinin əsərləri bu gün yazıb-yaradan müasir filosofların əsərləri ilə eyni zamandan və eyni məkandan bəhs edir. Yəni, klassiklər müasir filosofların müasirləridir. Platonla, Fərabi ilə, Dekartla tanış
Beləliklə, tarixdə müasir insan (tarixçi) keçmişi əks et- dirdiyi halda, fəlsəfədə keçmiş insan (filosof) təkcə öz dövrünü yox, həm də müasirliyi əks etdirir. Fəlsəfə tarixində isə müasir insan keçmiş insanın düşün- cələrini təhlil edir. Eyni dövrdə yaşayanların müəyyən mə- sələlər haqqında düşüncələrini müqayisə etməklə yanaşı, həmin məsələlərə dair müasir informasiya bazasından və çağdaş düşüncədən də istifadə edir. Və çox vaxt zaman fərqi itir, keçmiş bir təlimin izahı üçün müasir tədqiqatçıya və müasir bir təlimin izahı üçün keçmiş tədqiqatçıya istinad edilir. Yaxud, iki keçmiş filosofun düşüncələri, aralarında neçə yüz il fərq olmasına baxmayaraq, məsələ problemlər üzrə qoyularkən və müqayisəli təhlil aparılarkən onlar eyni zaman müstəvisində nəzərdən keçirilirlər. (Hadisələr özü də, elə bil ki, təkrar olunur. «Yeni – yaxşı unudulmuş köhnədir»). Fəlsəfədə kimin «köhnə», kimin daha müasir olması xronologiya ilə deyil, təlimlərin və terminologiyanın müasir Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|