Mavzu: Sotsiologiya jamoatchilik fikri sotsial nazoratni fikri sifatida Reja

Mavzu: Sotsiologiya jamoatchilik - fikri sotsial nazoratni fikri sifatida


Reja:

1. Mahalla va boshqa o‘z-o‘zini boshqaruv sotsiologiyasi tushunchalari.

2.O‘zbekistondagi o‘zini-o‘zi boshqarish tizimining xususiyatlari. Mahalla demokratiyasini shakllantirishda sotsiologik tadqiqotlarning o‘rni.
3. Jamoatchilik fikri tushunchasi va moxiyati. Jamoatchilik fikrining funksiyalari
4. Jamoatchilik fikri monitoringi
5. Adabiyotlar


Mahalla – (arabcha «mahalla» - joy, o‘rin, makon) – O‘zbekistonning muayyan tarixiy sharoitlarida, asrlar davomida shakllanib, faoliyat ko‘rsatayotgan, aholi yashaydigan ma’muriy-hudadiy birlik, uyushma. Mahalla o‘zini-o‘zi boshqaruv tizimining muhim milliy ijtimoiy organi bo‘lib, u O‘zbekistondagi ijtimoiy hayot tarzining mahalliy ko‘rinishdagi shakli hamdir.
Mahallalar 1917 yilgacha bo‘lgan davrda juda keng ish olib borib, mahalliy aholini birlashtiruvchi, uyushtiruvchi tashkiliy tuzilma bo‘lib kelgan. Mahalla o‘zbek xalqining kundalik ijtimoiy hayotini va turmushini tashkil qilishda izlab topgan va asrlar davomida takomillashtirib kelgan hayotiy amalidir. Ammo shunga qaramasdan, sho‘rolar davrida hukmron tuzum va mafkura mahallalarni rasman tan olmadi. Biroq aholining chuqur noroziligiga sabab bo‘lmaslik uchun mahallalarni taqiqlab ham qo‘ya olmadi, uni jamiyatni boshqarish tizimiga kiritmadi. Mahalla o‘z mohiyati, faoliyati mazmuni va shakllari bilan sharqona fikrlash, ish ko‘rish tarzi kabi xalqimizning o‘ziga xos fazialatlarini aks ettiradi. Mahallalar aholini ahil-totuv yashashga, sidqidildan mehnat qilishga, kasb o‘rganishga, shular orqali hayot kechirishni yengillashtirishga chaqiradi.
Mahalla va mahalliy boshqaruv sotsiologiyasida 2 ta muhim masalaga e’tibor bermoq lozim. Bular:
Mahalliy hokimiyat organlari.
Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari.
1. Mahalliy hokimiyat organlariga «O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi» ning 9-104-moddalariga muvofiq viloyatlar, tumanlar va shaharlarda hamkorlik boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik organlaridir. Ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab va vakolatlariga taalluqli masalalarni xal etadilar. 1993 yil 2 sentyabrda «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasining 100-moddasiga binoan mahalliy hokmiyat organlari ixtiyoriga qo‘yidagilar kiradi:

1. 
   qonunchilikni, huquq-tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash;
   
2. 
   hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish¹;
   
3. 
   mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig‘imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg‘armalarni hosil qilish;
   
4. 
   mahalliy kommunal xo‘jalikka rahbarlik qilish;
   
5. 
   atrof-muhitni muhofaza qilish;
   
6. 
   fuqarolik holati aktlarini qayd etish;
   
7. 
   normativ hujjatlarni qabul qilish hamda o‘zbekiston respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.
   

2. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi (mahalliy) boshqarish organlari. «O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi» ning 105-moddasiga binoan «Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek, ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqarolarning yig‘inlari o‘zini-o‘zi boshqarish organlari bo‘lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi»².
Mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari tarkibini fuqarolar yig‘inlari, xususan, mahallalar tashkil etadi. Jamiyatda o‘zini-o‘zi boshqaruv tizimining muhim organi bo‘lgan mahalla – bu, hududiy, kasbiy, turli yoshga oid va boshqa shu kabi turli xil ijtimoiy guruhlarning qiziqishi va irodasini o‘zida mujassamlashtirib, ularni ijtimoiy hayotga joriy qiluvchi umumiy hamda alohida holatlarni namoyon qiladi.
Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida ta’kidlanganidek, «Mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari bajaradigan vazifalar doirasini kengaytirish, ularga davlat vakolatlarining bir qismini bosqichma-bosqich topshirish lozim. Bunda eng muhimi, aholining kasb va ijtimoiy tarkibi manfaatlarini yanada to‘laroq ifodalash va himoya qilishda nodavlat, jamoat tuzilmalarining huquq va mavqeilarini oshirish darkor. «Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari» degan siyosiy qurilish dasturining mohiyati ana shunda yaqqol namoyon bo‘ladi. Aynan shunday yondoshuv fuqarolarning o‘zlariga-o‘zlari hayoti va butun jamiyat hayotini boshqarishda va teng tashkil etishda keng ishtirok etish uchun imkoniyat yaratadi»³.
Shu boisdan ham mahalla va mahalliy boshqaruv sotsiologiyasi aynan ana shu fuqarolarning o‘zini - o‘zi mahalliy boshqarish organlari faoliyatini va uning ijtimoiy jihatini tahlil qiladi.
Demak, fuqarolarning o‘zini - o‘zi boshqarishning mahalliy kuyi organi bo‘lgan mahallaning avvalo huquqiy asoslari quyidagi jihatlar bilan belgilanadi:
«O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi» (aynan 21 – bob 105 – moddada u o‘z ifodasini topgan).
1993 yil 2 sentyabrda Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida» gi Qonun.
1999 yil 14 – 15 aprelda Oliy Majlis tomonidan «Fuqarolarning o‘zini -o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida» gi Qonunning yangi tahriri uning asosiy maqsad va vazifalarini, ijtimoiy mohiyatini ifoda qilib bergan.
2002 yil 29 avgustda Oliy Majlis 9-sessissida prezident ta’kidlaganidek, hayotimizni erkinlashtirish yo‘llariga Yana bir muhim yo‘li-markaziy va yuqori davlat boshqaruvi idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tuzilmalariga, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkaza borishini ta’minlaydi
4. 2004 yi. 29 aprelde «Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqol) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘riichda»gi qonun qabul qilingan.
Mustaqillik yillarida mahallalarga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgardi. 1992 yil 12 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika «Mahalla» xayriya jamg‘armasini tuzish to‘g‘risida» gi Farmoni qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi o‘sha yili 17 oktyabrda «Respublika «Mahalla» xayriya jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida» gi 480-sonli qarori qabul qilindi. 1992 yili Respublikamizda 8 mingga yaqin, Toshkentda 279 mahalla mavjud edi. 1993-1994 yillarda mamlakatimizda 12 mingdan ortiq mahalla qo‘mitalari tuzildi. 2000 yilga kelib O‘zbekistonda 13 mingdan ortiq, Toshkent shahrida esa 481 dan ko‘proq mahalla faoliyat yurita boshladi. «Oila-mahalla-maktab» konsepsiyasi hamkorlik dasturi ishlab chiqildi. Bu boshqa davlatlarda uchramaydigan noyob dasturdir.
1999 yil 14 apreldagi «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi yangi tahrirdagi qonunning 7-moddasiga muvofiq:
1)bozor iqtisodiyoti sharoitida mahallalar faoliyati erkinlashtirildi;
2) mahallalar hokimiyat tizimidan chiqarildi;
3) qator imtiyozlar berildi;
4) boqimandalik kayfiyatidan ozod etildi⁴;
5) «Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyat sari» qadam tashlanadi.
Natijada mahallalar adolatli, demokratik jamiyatning negiziga aylanib bormoqda.
Demak, mahallalar o‘zini-o‘zi boshqaruv tizimida quyidagi ijtimoiy vazifalarni bajarib kelmoqda:
1. Mahalla – ona maskan.Oila ko‘z ochib ko‘rgan dargoh bo‘lsa, mahalla Vatan ichidagi Vatandir. Vatan – eng oliy qadriyatdir.
2. Mahalla – avvalo sog‘lom ijtimoiy muhitdir. Bu yerda kuchli ta’sirga ega bo‘lgan jamoatchilik fikri mahalla ahlining xulq-atvori, o‘zaro munosabatlarni adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartibga solib turadi. Shu ma’noda mahalla, Prezidentimiz Islom Karimov ta’biri bilan aytganda, haqiqiy demokratik darsxonadir.
3. Mahalla – tayanch markazi. Kam ta’minlangan, ko‘p bolali oilalar, yolg‘iz keksalar va h.k. tayanchi hisoblanib kelmoqda.
4. Mahalla – ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, an’analar maskani.
5. Mahalla yoshlarni kasb-korga yo‘naltiruvchi, ishsizlarni mehnat bilan ta’minlovchi ijtimoiy himoya hamdir.
6. Mahalla – tarbiya maskani. Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona ….
7.Mahalla – oila tinch-totuvligini, jipsligini mustahkamlaydigan joy. Otang – mahalla, onang – mahalla, deb bezij aytilmagan.
Umuman, mahallalar o‘z hududida ishlab chiqarishni tashkil etishi, kichik korxonalar ochishi, o‘zi ishlab chiqargan mahsulotni sotishi, uning bir qismini mahalladagi ehtiyojmandlarga bepul tarqatishi, o‘z hududidagi aholini ish bilan ta’minlashi, aholiga madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatishi mumkin.
Hozirgi paytda mahalla qo‘mitalari, bozor iqtisodi qonunlari asosida, o‘z ishlarini tashkil qilishlari uchun barcha imkoniyatlar ochib berildi. Ular oldi-sotdi, to‘y-maraka marosimlari o‘tkazish, hasharlar uyushtirish, mahalladagi oilaviy nizolarni bartaraf etish, bemorlar holidan xabar olish ishlari bilan shug‘ullanadilar. Ko‘pchilik mahallalarning o‘z masjidi bor, turli ma’rakalar uchun kerakli ashyolar (doshqozon, palos, idish-tovoq, choynak-piyola, tobut va boshqalar) mavjud. Endilikda har bir mahalla o‘z madaniy markazini qurib, shu yerda choyxona, novvoyxona, sut-qatiq do‘koni, turli o‘yinlar maskaniga ega bo‘lmoqda. Mahalla qo‘mitasi - tashabbuskor jamiyat tashkilotidir. Mahallada xo‘jalik va madaniy qurilish, uning hududini obodonlashtirish, uy-joylarni va hududdagi shahar xo‘jaligini saqlash, ozodalikni ta’min etishda, omma kuch-g‘ayratini bunyodkorlikka yo‘nalitirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mahallalarning ish faoliyati xorijiy mamlakatlarning diqqat - e’tiboriga tushmoqda.⁵
Mahalla sub’ekti va uning ko‘rinishlari. Mahalla boshqaruv tizimida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan sub’ekt tushunchasiga e’tibor qaratish ilmiy mazmun kasb etadi. Mahalla sub’ketining o‘ziga xos xususiyatini undagi boshqaruv funksiyasi bajaradi. Chunki aynan shu funksiya orqali mahallaning samarali ish faoliyati namoyon bo‘ladi.
O‘zbekiston hududida mahallalarni quyidagi 4 ta asosiy qismga ajratish mumkin:
shaharlardagi an’anaviy mahalallar;
shaharlardagi kavrtal mahallalar;
shaharchalardagi mahallalar;
qishloq mahalallari.
Mahallalar ijtimoiy hayotida quyidagi vazfalarni bajaradi:
oila muhofazasi;
obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va tozalik;
ijtimoiy himoyada faol ishtirok etish;
ma’naviyat va ijtimoiy huquqni shakklantirish;
siyosiy faollikni oshirish va hokazo.
Sotsiolog P.A.Sorokin fikricha, «Inson ijtimoiy organizm bo‘lib, tabiatdagi barcha tirik organizm singari yashash uchun muhim bo‘lgan barcha sharoitlarga ehtiyoj sezadi».hukumatimiz tomonidan mahalla masalasiga e’tibor qaratilayotganligining sabablaridan biri - unda ijtimoiy aloqadorlikni shakllantiruvchi va kishilarni ijtimoiy guruh sifatida bog‘lovchi jarayonlarning mavjudligidir. Bu jarayonlar:
a) ildizlar;
b) munosabatlar;
v) tashabbuskorlik. Bu xolatlar kishilarni yanada jipslashtiradi.
Qadimgi yunonlar «demokratiya» aiamasini ishlab chiqqanlarida tabiiy-ijtimoiy jarayonga e’tiborni qaratgan edilar. Ya’ni, kishilar o‘zlari yashayotgan joyga xos bo‘lgan imkoniyatlarni yaratadilar. Demak, demokratiya – bu, xalq hokimiyati yoki xalq boshqaruvchi sifatida ommani turli tabaqalari ijtimoiy faolligini taqozo etadi. O‘z-o‘zidan ravshanki, xalq ishtirok etadigan va o‘z ijtimoiy mohiyatini mumikin qadar to‘la namoyon eta oladigan xalqchil tizim – bu, o‘zini o‘zi boshqaruv tizimidir. Xalq boshqaruv tizimida faol ishtirok etar ekan, u o‘zining ijtimoiy-siyosiy faoliyatini oshirib boradi, demak, u jamiyatning ma’naviy va ijtimoiy hayotiga kirib boradi hamda uni tobora jamiyat taraqqiyoti va ravnaqiga yo‘naltirib qo‘yadi.
Shaxsning ijtimoiy munosabatlariga kirishishi yig‘ilib qolgan muammolar hamda har xil voqeliklar va tafsilotlar to‘g‘risida fikr yuritish yoki xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Bu holat, o‘z navbatida, fuqarolarning siyosiy faollik roli ortib borishi uchun zamn xizmatini bajaradi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, mahalla munosabatlarida barcha qatlamlardagi kishilarning ishtirok etishi bir tekis holatda kechadi. Bu esa jamiyatda o‘rta qatalm munosabatlariga kirishish oqibatida mahallaning odamlar hayotiga yaqinligi, aholi turmush tarzi va kundalik hayoti bilan uyg‘unligi ko‘p jihatdan jamiyatda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish imkoniyatlarini yanada tezlashtiradi.
Odamlarning xatti-harakati, voqelikka va har qanday yangilikka nisbatan munosabati, eng avvalo yuksak axloq-odob, sharqona vazzaminlik, ota-bobolarimizga xos mulohazamandlik, qiyin va murakkab vaziyatlarda shaxsiy manfaatlardan umumdavlat va umumxalq manfaatlarini ustun qo‘yish, jamoa uchun yashash kabi insoniy fazilatlarga qaratilgan. Bu va shunga o‘xshagan fazilatlar milily qadriyatlar darajasiga ko‘tarilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning o‘zini - o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»(1999) yangi tahrirdagi qonunning 6-moddasida aytilgandek, «Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari faoliyatining asosiy prinsiplari demokratizm, oshkoralik, ijtimoiy adolat, insonparvarlik, mahalliy axamiyatga molik masalalarni yechishda mustaqillik, jamoatchilik asosida o‘zaro yordam»¹ deb belgilangan. Aytish mumiknki, O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan mahalla demokratiyasi, uning xalq hayotiga yaqinligi, aholi turmush tarzi va kundalik hayoti bilan uyg‘unligi sababli kundalik hayot tarzimizda qaytadan qaror topayotgan boshqaruv tizimi sifatida o‘z ifodasini topmoqda.
Jamiyat taraqqiyotidagi har qanday o‘zgarishlar, yangliklar, ayniqsa, insoniyat rivojiga katt turtki beradigan jarayonlar, kashfiyotlar o‘z-o‘zidan yuz bermaydi. Buning uchun avvalo asriy an’analar, tegishli shart-sharoitlar, tafakkur maktabi, madaniy-ma’naviy muhit mavjud bo‘lmog‘i lozim. Iqtisodiy taraqqiyot sur’atlari avj olgan sari odimlarning ma’rifatga intilishi ham kuchayib borishi zarur.
O‘zbekiston Respublikasining asosiy kuch-qudrati manbai – bu, xaqlimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiq qolganligidir. O‘zbekistondagi ana shunday umuminsoniy qadriyatlar sarchashmalaridan biri - mahalla tizimiga yuqorida to‘xtalib o‘tgan edik. Prezidentimiz I.Karimov «Turkiston» gazetasi muxbiri bergan savollariga – «Mahalla, ta’bir joiz bo‘lsa, kishilik jamiyatida alohida tarbiyaviy ahamiyatga molik bo‘lgan o‘ziga xos maskandir, deyish mumkin. Bu noyob tajriba - aholining mahalla bo‘lib yashash tarzi jahonning boshqa mamlakatlarida kam uchraydi. Shuning uchun ham insonni jamiyati bilan birga yashashga o‘rgatadigan, shu ruhda tarbiyalaydigan birlamchi beqiyos makon – bu mahalladir», deb bergan javobni ushbu tizimni ommabop jarayonga aylantirish ayni muddao ekanligi to‘g‘risidagi g‘oya deb ifodalasa bo‘ladi.
Hozirgi davrda mahallalarga bo‘lgan qiziqish asosida dunyoda quyidagi institutlar amal qiladi: